طاهره صفارزاده، شاعر، نویسنده، محقق و مترجم قرآن در ۲۷ آبان ۱۳۱۵ در سیرجان به دنیا آمد و در سال ۱۳۸۷ به علت بیماری تحت عمل جراحی قرار گرفت و چند ماه پس از آن در حالت کما در بیمارستان بستری شد و ۴ آبان همان سال درگذشت. از وی تاکنون علاوه بر مقالات، مصاحبه‌های علمی و اجتماعی، بیش از ۱۴ مجموعه شعر و ۱۰ عنوان کتاب ترجمه یا نقد ترجمه در زمینه‌های ادبیات، علوم، علوم قرآنی و حدیث منتشر و گزیده سروده‌های او به زبان‌های گوناگون جهان ترجمه شده است. اصول و مبانی ترجمه، ترجمه‌های نامفهوم، ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید (فارسی و انگلیسی)، ترجمه قرآن کریم (سه زبانه متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، ترجمه قرآن کریم (دو زبانه متن عربی با ترجمه فارسی)، ترجمه قرآن کریم (دو زبانه متن عربی با ترجمه انگلیسی) و مفاهیم قرآن در حدیث نبوی؛ گزیده‌ای از نهج الفصاحه با ترجمه فارسی و انگلیسی تعدادی از عناوین آثار وی است. در این راستا با حکیمه دبیران، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، درباره ترجمه این بانوی برگزیده مسلمان به گفت‌وگو نشستیم. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
حکیمه دبیران درباره ترجمه صفارزاده گفت: ترجمه‌های بسیاری از قرآن کریم به فارسی و انگلیسی قبل از ترجمه صفارزاده انجام شده، اما به نظر نقادانه او در هر یک از آن‌ها تکلف‌ها یا کاستی‌هایی وجود دارد که باید رفع و اصلاح شود. در عین حال، ترجمه خود را که بی‌تردید خالی از اشکال نیست، نیز آخرین ترجمه قرآن نمی‌داند و در مقدمه‌ای که به فارسی نظر انتقادی خود را بر ترجمه‌های دیگران آورده، به تحریض و تشویق کسانی که آشنا به زبان‌های خارجی، به ترجمه قرآن می‌پردازد، می‌گوید: «مقصود این است که معتقدان و مؤمنان به خداوند که قرآن را کلام نهایی الهی و پیامبر آن را خاتم پیامبران می‌دانند، باید ترجمه‌های سلیس و مطبوع، به هر زبانی که آشنایی دارند، فراهم آورند».
وی افزود: یکی از ویژگی‌های ترجمه دو زبانه صفارزاده، قرار دادن هر دو ترجمه فارسی و انگلیسی هر آیه رو به روی هم در هر صفحه است. صفارزاده درباره این امر، هم در مقدمه ترجمه قرآن و هم در کتاب ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید توضیح داده است که؛ پس از حدود سه ماه بررسی و یادداشت کردن به این نتیجه رسیده که معادل‌های مناسب باید ضمن ترجمه آیات قرآن و نیز به هر دو زبان نشان داده شوند، زیرا متوجه شده بود که در ترجمه‌های فارسی هم ایراد‌های مشابه وجود دارد و به این نتیجه رسیده بود که با پیشنهاد‌های جدیدی که در علم ترجمه دارد ایجاب می‌کند، ترجمه در هر دو زبان فراهم شود که برای خوانندگان داخلی و خارجی هر دو مفید باشد؛ چون پژوهش‌های تطبیقی در دو زبان آموزندگی بیشتری دارد.
صفارزاده، تصمیم گرفته بود ترجمه‌ها در جلد‌های جداگانه نباشد و رو به روی هم قرار داده شود تا کنجکاوی خواننده در مطابقت ترجمه انگلیسی و فارسی برای او در آموزش قرآن کریم مؤثر باشد و نیز آن دسته از علاقه‌مندان که قدری فارسی و قدری انگلیسی می‌دانند، مطالعه به دو زبان جنبه پژوهشگرانه خواهد داشت و خارجی‌ها هم که به واسطه نامفهوم بودن ترجمه‌های انگلیسی در اثر کاربرد زبان ادبی مغلق و یاری نگرفتن مترجمان از معلومات تفسیری، درباره قرآن مجید ندانسته داوری می‌کنند، طبعاً بهره‌ای از کتاب خواهند داشت
دبیران ادامه داد: طاهره صفارزاده تصمیم گرفته بود که ترجمه‌ها در جلد‌های جداگانه نباشد و روبه‌روی هم قرار داده شود تا کنجکاوی خواننده در مطابقت ترجمه انگلیسی و فارسی برای او در آموزش قرآن کریم مؤثر باشد و نیز آن دسته از علاقه‌مندان که قدری فارسی و یا انگلیسی می‌دانند، مطالعه به دو زبان جنبه پژوهشگرانه خواهد داشت و خارجی‌ها هم که به واسطه نامفهوم بودن ترجمه‌های انگلیسی در اثر کاربرد زبان ادبی غامض و یاری نگرفتن مترجمان از معلومات تفسیری، درباره قرآن مجید ندانسته داوری می‌کنند، طبعاً بهره‌ای از کتاب خواهند داشت.
اهتمام صفارزاده در مورد ترجمه متفاوت از یک کلمه
وی با بیان اینکه صفارزاده با اعتقاد به اینکه ترجمه‌ها باید ساده و قابل فهم باشند، بیان کرد: اهتمام در آوردن ترجمه‌های متفاوت از یک کلمه واحد در آیات گوناگون با توجه به مفهوم هر آیه که نمونه‌های آن را به صورت بخشی جدا آورده است، یکی از موارد مهمی است که این مترجم مورد توجه قرار داده است. مثلاً برای ترجمه کلمه «آیات» در آیه‌های گوناگون این معادل‌ها را آورده است: آیه‌های قرآن، کلام وحی خداوند، آیات صریح، آیات احکام، وقایعی که پیش از وقوع، نشانه‌های الهی آن اعلام فرموده شده، علامات قدرت الهی، معجزات و نشانه‌های الهی، پند‌ها، حکمت‌ها و عبرت‌ها، دلایل و نشانه‌ها؛ که برای هر کدام یک یا چند آیه را با ترجمه فارسی ذکر کرده است. مانند ترجمه آیه ۷ سوره یوسف که «به واقع در داستان یوسف و برادرانش برای جویندگان حق و اهل تحقیق و تفکر، نشانه‌ها و پند‌هایی از حکمت‌ها و قدرت الهی و درس‌هایی پندآموز نهفته است».
این عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم درباره معادل‌های اسماءالحسنی در ترجمه صفارزاده گفت: جایگزینی معادل برای اسماءالحسنی یا نام‌های فوق نیکوی خداوند، در رابطه با مفهوم هر یک از آیات قرآن یکی از ویژگی‌های دیگر ترجمه وی است؛ مانند ترجمه «لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» در آیه ۸ سوره ابراهیم با موضوع بی‌نیازی خداوند از اطاعت مردم که آمده است؛ «و موسی به قوم خود گفت: اگر شما و همه مردم روی زمین ناسپاسی و کفران نعمت کنید، {کمترین ضرری به خداوند نمی‌زنید}، زیرا خداوند آن بی‌نیاز ستوده ذات است.» و ترجمه «الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» در آیه ۶۴ سوره حج با توجه به مفهوم مالکیت در آیه چنین است: «مخلوقات آسمان‌ها و زمین همه به ذات اقدسش تعلق دارند و خداوند آن ثروتمند ستوده ذات است.»
ادامه داد: این قرآن‌پژوه معتقد است که اسماءالله واحد نباید در تمام آن آیات یکسان ترجمه شود، بلکه ترجمه هر یک از این اسماء باید متناسب با مفاهیم آیات‌شان انجام شود. مثلاً برای ترجمه «حکیم» در آیات گوناگون، عبارات حکم صادرکننده، حاکم روز جزا، حکمروا، منشأ حکمت، حکم‌دهنده، حاکم و بی‌همتا در علم و حکمت را متناسب با ترجمه هر آیه آورده است. اما برای قبول همه این معادل‌ها و نیز برای قرار دادن یکی از اسماء الله که به صورت زوج مانند عَزیزٌ حَکیم در قرآن ذکر شده، به عنوان صفت دیگری، نیازمند تأمل است. در سوره «طه» کلمه «الرحمن» را در بسمله، «نعمت بخشنده» ترجمه کرده است و در ترجمه آیه ۵ برای «الرحمن» ترجمه فارسی نیاورده و به صورت اسم گفته است: «الرحمان ذات اقدس خود را در عرش اعلا استقرار بخشید». در واقع صفارزاده در مقدمه فارسی ترجمه قرآن هم به اهمیت این امر تأکید می‌کند که در ترجمه‌های فارسی و انگلیسی اسمای خداوند که حکم مهر و امضای هر آیه را دارند، در رابطه با آیات قرآن مجید ترجمه نشده‌اند، در حالی که تا اهمیت آن‌ها دانسته نشود، ارتباط مفاهیم دانسته نخواهد شد و جاذبه الهی در نام‌های فوق نیکوی خداوند به حدی است که می‌توان آن‌ها را از مسلم‌ترین دلایل معجزه به شمار آمدن قرآن مجید دانست.
نظریه صفارزاده درباره لزوم ارتباط اسمای الهی
وی تصریح کرد: نظریه صفارزاده در مورد لزوم بیان ارتباط نام‌های خداوند با مفهوم هر آیه قابل توجه و از همه این موارد مهم‌تر است، بنابراین شایسته است به طور خاص جداگانه پژوهشی در این زمینه انجام شود.
این مدرس دانشگاه گفت: در بیشتر نقد‌هایی که بر ترجمه قرآن صفارزاده نوشته‌اند، اعتراض به عدم تبحر وی در زبان مبدأ یعنی زبان عربی است، اما نباید آنقدر تند رفت که ارزش این کار مهم نادیده گرفته شود. من نیز مواردی از این قبیل اشتباهات را در ترجمه وی بر جوشن کبیر و ترجمه قرآن حکیم مشاهده کرده‌ام که باید برای اصلاح چاپ بعدی به بانیان نشرش اطلاع داده شود. همچنین این اذعان خودش، عذری از پیش انجام شده بر این موارد است که می‌گفت: «من تجوید را به کمک معلم در هفت سالگی آموختم. اما درست‌خوانی تا عربی‌دانی و قرآن‌شناسی عمری فاصله دارد».
در بیشتر نقد‌هایی که بر ترجمه قرآن صفارزاده نوشته‌اند، اعتراض به عدم تبحر وی در زبان مبدأ یعنی زبان عربی است، اما نباید آنقدر تند رفت که ارزش این کار مهم نادیده گرفته شود. من نیز مواردی از این قبیل اشتباهات را در ترجمه وی بر جوشن کبیر و ترجمه قرآن حکیم مشاهده کرده‌ام که باید برای اصلاح چاپ بعدی به بانیان نشرش اطلاع داده شود
وی یادآور شد: انتشار ترجمه‌های سلیس، روان و معنی‌بخش، گسترده‌ترین راه به سوی انجام وظیفه الهی خواهد بود، زیرا خداوند در آیه ۱۷ سوره مبارکه قمر می‌فرماید: ما برای آنکه پند آموختن از قرآن بر همگان آسان باشد، آن را به زبان بسیار ساده بیان کردیم؛ و تکرار آیه به عنوان آیات ۲۳، ۳۲ و ۴۰ مؤید اهمیت این فرمان است. پس ترجمه‌ها باید ساده و قابل فهم باشند.
دبیران در ادامه به شعر‌های صفارزاده اشاره و بیان کرد: در بیشتر اشعار این استاد هنرمند، دغدغه‌ها و نگرانی‌های او نسبت به جامعه به چشم می‌خورد و به عبارتی پریشانی خانواده‌ها را برنمی‌تابد. در شعر معروف «کودک قرن» می‌بینیم که شاعر دوست دارد خانواده در صلح و صفا و بر قانون ادب و امنیت روانی بنا شده باشد. او بر این باور بود که با سالم نگه داشتن خانواده، سلامت جامعه هم برای پیشرفت و بالندگی جوانان فراهم می‌شود. «کی رود در خواب راحت/ کودک این قرن بی‌فرجام» و یا در شعر «تو را‌ای توده برف ریا در خود نمی‌گیرم/ چه می‌ترسم که خاموشم کنی از یاد انسان‌ها» و یا در شعر «چشمم به راه روز سپیدی نشسته است/روزی که پر بود همه از لحظه‌های فتح/ آن روز دیر نیست».
