زنان در ادوار تاریخی مختلف به عنوان نیمی از جمعیت فعال در عرصه های متعدد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حضور موثر داشته اند. در جامعه ما یکی از عرصه هایی که زنان نقش بسیار مهم و کلیدی در آن داشته و دارند، عرصه وقف است.
در این میان، کم نیست تعداد بانوانی که نام‌شان در فهرست بلندبالای واقفان آستان قدس رضوی ثبت شده است. زنان و مادرانی که نه تنها در وقف‌هایی که مردان داشتند، اثرگذار بودند بلکه از مال و دارایی‌های خود هم در مسیر ارائه خدمات به زائران و توسعه صحن و سرای رضوی گذشتند. این بانوان با قلبی مالامال از ارادت به امام خوبی‌ها(ع) و ایثار و ازخودگذشتگی در این مسیر وارد شدند. به مناسبت سال‌روز میلاد حضرت فاطمه زهرا(س) و روز زن، با بعضی از واقفه‌های آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر و نگاه آنان به سنت وقف، نذر و اهدا آشنا می‌شویم.
واقفه‌هایی از اقصی نقاط کشور
بررسی اسناد و وقف‌نامه‌های متعدد بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) نشان می‌دهد که مرحوم بیگم آغاخانم ذوالقدر، قدیمی‌ترین واقفه این آستان ملکوتی است که تمامی موضع سلیمان‌آباد قزوین را در سال 997 هجری قمری بر حرم مطهر رضوی وقف کرد. پس از این بانو، زنان دوراندیش و نیکوکار در ادوار مختلف و با انگیزه‌های گوناگون در امر وقف و اهدا همپای مردان، پرتلاش و بلندهمت ظاهر شدند. این بانوان بخشی یا تمامی اموال خود مانند زمین، مغازه، منزل و آپارتمان را بر آستان قدس رضوی وقف کردند و یا با اهدای مبالغی نقدی در وقف‌های مشارکتی این آستان مقدس همچون پروژه زائرسرای رضوی سهیم شدند. عواید و درآمد حاصل از این موقوفات هم با توجه به نیت این بانوان واقف در 26 سرفصل کلی که برای مصارف موقوفات در آستان قدس رضوی تعریف شده مانند زوار، مهمان‌سرا و اطعام، دارالشفاء و بیمارستان‌های وابسته، روشنایی، سوگواری و روضه‌خوانی، امور فرهنگی و... صرف شده است. این بانوان اهل جای جای این سرزمین پهناور بودند چنانکه می‌توان به شهرهای تهران، مشهد، شوشتر، گرگان، ایرانشهر، سمنان، بابلسر، ایلام، اصفهان، شهرکرد، سرجان و... اشاره کرد.
الگویی برای فرزندان
مادران ایران زمین در اشاعه سنت وقف در خانواده و آشنایی فرزندان خود با راه و رسم نیکوکاری نقش اثرگذاری داشته و دارند. بانو اسدی جاجائی؛ فرهنگی بازنشسته اهل نجف‌آباد اصفهان، از جمله این مادران است. او بیان می‌کند: «وقتی بازنشسته شدم، پاداش پایان خدمتم را به نیت امام رضا(ع) کنار گذاشتم. در ابتدا بیش از نصف مبلغ پاداش را به نام خودم در سال 1395 به آستان قدس رضوی اهدا کردم. مدتی بعد به دلیل وقف این سپرده نقدی، این مجموعه بزرگ موقوفاتی برای حضور در همایش واقفان حرم مطهر رضوی در مشهد دعوتم کرد که به همراه دو دخترم در آن شرکت کردم. در طول برگزاری همایش، دخترهایم تحت تأثیر دل بزرگی واقفان این آستان مقدس قرار گرفتند و گفتند ما هم می‌خواهیم در زمره این واقفان باشیم. من هم بخش دیگری از پاداشم را به نام فرزندانم نرگس، فاطمه و سعید اسماعیلی در قالب سپرده نقدی در سال 1396 بر بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) وقف کردم». البته این مادر فرهنگی، قسمتی از پاداشش را خودش مستقیم برای تشرف افراد کم‌برخوردار و زیارت اولی اصفهان به مشهدمقدس هزینه کرده است. اسدی جاجائی می‌افزاید: «پس از این وقف، برکات آن را از نزدیک دیدم و عنایت امام رضا(ع) به حدی نصیبم شده است که پاداش خدمتم در برابر آن قطره‌ای بیش نیست».
پس‌اندازی برای آخرت
خیراندیشان، همیشه وقف را صدقه جاریه و دفترچه پس‌اندازی برای آخرت خود می‌دانند. کلثوم سیستانی مادر 55 ساله اهل سمنان هم با این نگاه قدم در مسیر وقف گذاشت. او یک واحد آپارتمان را در سال گذشته بر حرم مطهر امام هشتم(ع) وقف کرد. بانو سیستانی می‌گوید: «سال 1396 بود که دلم هوای زیارت را کرده بودم. در آن زمان بیمار هم بودم، اما پزشکان نتوانسته بودند علت آن را تشخیص دهند. وقتی به مشهد رسیدم حالم وخیم شد تا جایی که فکر می‌کردم همان شب می‌میرم. با این وجود از همسرم خواستم ابتدا مرا به حرم مطهر ببرد. سپس به بیمارستان منتقل شدم و تحت عمل جراحی قرار گرفتم. به سرطان روده بزرگ مبتلا بودم، اما امام رضا(ع) عنایت کردند و پس از انجام مراحل درمان مثل شیمی‌درمانی حالم بهتر شد». او قبل از جریان بیماری‌اش در فکر وقف آپارتمانش در سمنان بود. این واقفه ادامه می‌دهد: «زمانی که به شهرم برگشتم، با خودم فکر کردم من که می‌خواهم این آپارتمان را وقف کنم، پس چه بهتر آن را به حرم مطهر رصوی تقدیم کنم. البته تا زمانی که زنده هستم از منافع آن استفاده می‌کنم، پس از آن، تولیت این موقوفه برای مصارف عام به آستان قدس رضوی واگذار می‌شود».
آرزوی مادری
بانوان بسیاری هم پس از رسیدن به حاجات خود قدم در مسیر وقف و نذر گذاشته‌اند و بخشی از اموال خود را به صحن و سرای رضوی تقدیم کردند. مدینه رفیعی، بانوی ساکن شهر دهدشت استان کهگیلویه و بویراحمد، یکی از این ناذران است. او می‌گوید: «من و همسرم آرزوی داشتن کودکی را داشتیم، اما مراجعه مداوم به پزشکان و راه‌های درمانی که انجام داده بودیم، نتیجه‌ای در بر نداشت. سرانجام قرار شد برای درمان به تهران برویم، اما ابتدا راهی مشهدمقدس شدیم تا دلم را در حرم مطهر رضوی به عنایت امام خوبی‌ها(ع) بسپارم. خدا را شاکرم که لطف آقا علی بن موسی الرضا(ع) در سال 1395 نصیبمان شد و صاحب دو پسر سالم شدم که نام‌شان را رضا و علی گذاشتیم». او در سال 1397، پس از آنکه فرزندانش کمی بزرگ‌تر شدند بار دیگر به حرم مطهر رضوی مشرف شد و با مراجعه به یکی از دفاتر نذورات این آستان مقدس، مبلغی وجه نقد را برای مصارف زیارت اولی‌ها و محرومان اهدا کرد. این مادر فرهنگی خاطرنشان می‌کند: «وقتی دل‌تان را به اهل عصمت و طهارت(ع) می‌سپارید، حداقل هدیه‌ای که با یاد و ذکر نام آنان یا زیارت حرم‌شان نصیب‌تان می‌شود، آرامش‌خاطر است».
حافظان تاریخ و فرهنگ
کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی مملو از آثار فرهنگی، تاریخی و هنری است که به پشتوانه وقف، نذر و اهدا در طی سالیان مختلف گردآوری شده است. در این بین، بانوان فرهنگ‌دوست هم قدم‌های ارزشمندی در راستای حفظ تاریخ و تمدن کشور برداشته‌اند. بانو عزت‌الملک ملک دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک از جمله این افراد است. مجموعه‌ای از آثار اهدایی این بانو همچون نسخه‌های خطی، تابلوهاي نقاشي قاجاري و آثار لاكي در یکی از تالارهای موزه ملی ملک در تهران در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد. آثار تاریخی ارزشمندی هم توسط نسرین و ایران دست‌غیب بهشتی دو خواهر فرهنگ‌دوست به این موزه پایتخت اهدا شده است. البته گاهی هم بانوان هنرمند آثارشان را به این موزه‌ها اهدا کرده‌اند چنانکه تابلوی نگارگری «حدیث سلسله الذهب» توسط زهره مهانی‌منش هنرمند مشهدی به موزه حرم مطهر رضوی اهدا شده است.
