این مکان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام دارای آثار بسیار ارزشمندی از کتب خطی و قرآن‌های بسیار نفیس است که در نوع خود بی‌نظیر و از اعتبار و ارزش بالایی برخوردار هستند. برخی معتقدند فاصله سال¬های 327 - 363 هجری، نخستین سال‌های تأسیس و تشکیل قرآن خانه و کتابخانه آستان قدس رضوی بوده است. پس از شهادت امام رضا‌(ع) دوستداران و ارادتمندان این امام رئوف برای زیارت ایشان به حرم مطهر می‌آمدند و این مسئله باعث می‌شد افرادی که دارای کتب خطی و قرآن¬های خطی بودند آن‌ها را وقف حرم امام رضا‌(ع) کنند، به‌طوری‌که ما در سال‌ 327 هجری قمری شاهد وقف قدیمی¬ترین ¬جزوه قرآنی توسط کشواد بن املاس و بعدازآن ابن¬سیمجور در سال‌های 363 و ۳۸۳ هجری و ابن¬کثیر در ۳۹۳ هجری هستیم.

اسنادی که از قدمت کتابخانه حکایت دارد
در وقف نامه موجود در ظهر برگ قرآن خطی وقفی ابوالبرکات در سال 421 هجری آمده: «وقف مؤبّد و سبیل مخلّد وقفه و سبله کاتبه ابوالبرکات علی مشهد الامام ابی الحسن علی‌بن موسی‌الرضا علیه‌السلام ابتغاء لمرضات الله عز و جل و طلبا لثوابه و سلّمه ابی علی بن حسّوله علی ان یکون فی یده لا یخرج من القبة و المسجد و ذلک فی شهر رمضان سنه احدی و عشرین و اربعمائه». همچنین طبق نظر دیگری چنین آمده که در قرن نهم هجری در ظهر نسخه‌ای از تفسیر ابوالفتوح رازی که در این کتابخانه به شماره 1334 با تاریخ کتابت 849 هجری موجود است، در متن وقف‌نامه آمده است که: «چون در روضه... رضویه مطهره جوامع کلام‌الله و مصاحف بسیار بود، اما تفسیری که همه طوایف استفاده معانی قرآنی توانند نبود، بنابراین... این مجلّد تفسیر را با سه مجلّد دیگر بر روضه شریف... وقف کرد به تاریخ سنه 861 هجری» و این وقف نامه نشان‌دهنده این است که در آن زمان کتابخانه‌ای وجود داشته که در آن مصاحف و تفاسیر مختلف نگهداری می‌شده و مورداستفاده عموم بوده است. در متن وقف نامه ظهر برگ یکی از نسخه‌های خطی موجود در مرکز نسخ خطی کتابخانه به تاریخ 925 هجری با عنوان غایه‌الوصول تألیف علامه حلی به شماره 2918 چنین آمده: «هذا المجلد وقف علی روضة امامی و... علی‌بن موسی‌الرضا... و غیر ذلک فی‌الروضة و حوالیها و خزانه الکتب... سنة 925» آمده است که نشان‌دهنده وجود کتابخانه در زمان شاه اسماعیل‌(حکـ 907-930 ق) و اهمیت و ارزش و اعتبار آن در آن زمان بوده است.
 

کتابخانه رضوی از صفویه تا قاجاریه
سلاطین و شاهان صفویه علاوه بر توجه به مدارس علمیه و مساجد و آبادی شهر مشهد به کتابخانه آستانه رضویه نیز توجه خاص داشتند و همواره یک نفر از علمای برجسته را به‌عنوان «خازن الکتب» تعیین و اِشراف داده و همواره کتاب‌های بسیاری از دارالسلطنه اصفهان به کتابخانه مشهد ارسال می‌شد. شاه‌عباس صفوی و شیخ بهایی کتب و مصاحفی که توسط ازبکان به تاراج رفته بود، جمع‌آوری کرده و به کتابخانه آستان قدس برگرداندند. در سال 1009 هجری که شاه‌عباس به مشهد آمد، چندین قرآن خطی که بر روی پوست آهو به خط کوفی کتابت و منسوب به ائمه معصومین‌(ع) بود وقف این کتابخانه کرد. دو نسخه از آن‌ها به خط حضرت علی‌(ع) بوده و متن وقف نامه به خط و امضاء شیخ بهایی به تاریخ جمادی‌الاول سال 1008 است. عبارت وقف نامه چنین است: «هو الحق هذا الجزء من القرآن المجید... وُقِفَ علی‌الروضة المنورة المقدّسة المطهرة... ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی... سنة الف و ثمان من الهجرة... حرّره تراب... بهاءالدین محمد العاملی عفی عنه». در دوره صفویه به‌فرمان حکومتی، شخصی به نام دوست‌محمد حسینی استرآبادی متصدی امور کتابخانه بوده و اعقاب وی تا سال 1130 عهده‌دار این مقام بودند. از آن به بعد کتابخانه تحت نظارت شخصی از طبقه علما و فضلا اداره می‌شده است. رونق کتابخانه آستان قدس رضوی در دوره افشاریه نیز مانند دوره صفویه ادامه داشته و از سال 1150 هجری طبق یادداشت متولیان وقت در ظَهر کتاب‌ها، کتابخانه آستان قدس رضوی به‌طور دائم فعال و همواره مورداستفاده عموم بوده است. نادرشاه افشار حدود هفت‌صد کتاب از اصفهان وقف کتابخانه سرکار فیض آثار کرد. در دوران قاجاریه نیز کتابخانه آستان قدس رضوی به‌تناسب اوضاع‌واحوال سیاسی و علمی کشور درحال‌توسعه و تکامل بوده است. ازجمله در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار مشاغلی ازجمله ریاست کتابخانه و القاب بسیاری ازجمله صدر، اعتمادالکتّاب، ثقة الکتّاب، مشیرالکتّاب، قوام الکتّاب، معتمدالکتّاب به وجود آمده است.

قدیمی‌ترین کتاب‌ها، قرآن‌ها و جزوات در کتابخانه آستان قدس رضوی
شرح دیوان تمیم بن مقبل از شعرای دوره مخضرم متوفی حدود 37 ق که در سال 380 هجری قمری به خط نسخ کهن و به دست علی بن حابی‌(ابی) طالب عباس‌(کذا) بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن امام زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب کتابت شده نیز ازنظر تاریخ کتابت، از قدیمی‌ترین نسخه‌های این مجموعه به شمار می‌رود. جالب‌توجه است که این نسخه نفیس قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود در ایران است که اصل نسخه در مجموعه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. جزوه قرآنی کشواد بن املاس در سال 327 ازجمله قدیمی‌ترین جزوات قرآنی موجود در ایران به شمار می‌رود که در کتابخانه رضوی نگهداری می‌شود. پس‌ازآن قدیمی‌ترین قرآن وقفی موجود در آستان قدس رضوی، قرآن خطی ابوالقاسم منصور ابن محمّدبن کثیر است که وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی، آن را در ربیع‌الاول سال 393 هجری قمری وقف آستان قدس رضوی کرده است.

گزارشگر: فاطمه باغشاهی