مرقد مطهر حضرت رضا علیه السلام دارای حجمی مکعب صندوقی شکل است. برخی مورخان عقیده دارند که پس از دفن حضرت رضا علیه السلام، روی قبر مبارک ایشان علامت و صندوقی گذاشته اند.
برخی دیگر نیز زمان ساختن و نصب صندوق را حدود سال 500 هجری قمری می‌دانند. ابن بطوطه که در سال 734 هجری قمری قسمتی از خراسان را سیاحت کرده است، در کتاب تحفه الانظار، ضمن توصیف شهر مشهد می نویسد: «بر روی مرقد حضرت رضا علیه السلام صندوقی چوبی با صفحات نقره ای نصب شده.» این صندوق از سده های گذشته تا کنون دارای پوشش هایی پارچه ای بوده که صندوق مرقد مطهر را می پوشانده اند. این صندوق پوش ها به دو شکل حجم دار(مکعب مستطیل) و مستطیل شکل است.
هنری که از سر ارادت خلق شد
مهدی قیصری نیک؛ معاون امور موزه های آستان قدس رضوی، موزه و خزانه آستان قدس رضوی را دارای مجموعه های نفیسی از منسوجات دوره اسلامی عنوان می کند که طی دوره های مختلف تاریخی توسط دوستداران و ارادتمندان امام رضا(ع) به حرم مطهر وقف و اهدا شده اند. وی، بسیاری از آثار این مجموعه را علاوه بر ارزش¬ های تاریخی و هنری، دارای ارزش های کاربردی عنوان کرده و به قدیمی ترین «صندوق پوش زربفت» موجود در آستان قدس رضوی که توسط حاجی اسوار لاهیجی به تاریخ 952 هجری قمری وقف حرم مطهر رضوی شده است، به عنوان یکی از آثار نفیس این مجموعه اشاره می کند. این صندوق پوش که توسط میرنظام کاشانی در رشت بافته شده است از جنس زری اطلسی به شکل مکعب مستطیل بوده و از دو قطعه مستطیلی به ابعاد 120*220 سانتی متر و مستطیلی به ابعاد635 *120 سانتی متر تشکیل یافته است. در اینجا لازم به توضیح است که زری اطلسی نوعی پارچه زربفت است که در آن تارها و پودهای زمینه از جنس ابریشم و پود نقش انداز از جنس گلابتون است. گاهی در بعضی پارچه های زربفت، فن زری اطلسی و زری دارایی همزمان اجرا می شود. در زری دارایی، زمینه گلابتون و نقش انداز ابریشم است.
نقوش خلق شده بر صندوق پوش
این صندوق پوش دارای حاشیه و کتیبه با طرح محرماتی است و با نقوش گیاهی و پرنده تزیین شده است. حاشیه های پهن افقی در چهار ردیف وجود دارد که دو ردیف وسط به رنگ مشکی و دو ردیف بالا و پایین به رنگ آبی الماسی است. این ردیف حاشیه ¬ها، نقوش محرماتی میانی را قطع می کند. در هر دو ردیف حاشیه ها، سوره مبارکه فتح به خط ثلث بافته شده است. نوارهای عمودی محرماتی این صندوق پوش در رنگ های قرمز، مشکی، آبی الماسی، نباتی، طلایی و سبز روشن است. در این نوارها نقوش گیاهی و حرکات اسلیمی و کتیبه های نام اهداکننده، بافنده، محل بافت، تاریخ بافت، اسماء متبرکه و دعای نادعلی بافته شده است. هر کدام از این کتیبه ها، به صورت واگیره ای(بندی) در یک نوار محرمات تکرار شده اند. نام بانی اثر در کتیبه ای شعری چنین آمده است:
کرده است این تحفه نظر مرقد شاه جهان کالجار حاجی اسوار از دیار لاهیجان
این کتیبه در دو مصرع و به طور عمودی و با کلمات زیر هم بافته شده است. در سطح بالایی این صندوق¬ پوش، فقط کتیبه های نام بانی قرار دارد؛ اما در سطوح جانبی هر دو شکل کتیبه افقی و عمودی بافته شده است. کتیبه های نام بافنده، تاریخ و محل بافت به صورت عمودی در یک نوار محرماتی و ادامه آن در فضای بین دو کتیبه بافته شده است. «شد به توفیق حی سبحانی عمل میر نظام کاشانی» کتیبه نام خالق این اثر هنری موجود در نوار محرماتی است. «عمل میر نظام کار رشت سنه 952» نیز در فضای بین دو کتیبه نادعلی بافته شده است. کتیبه های اسماء متبرکه «یا الله»، «یا محمد» و«یا علی» با سه طرح در حاشیه های محرماتی، به صورت عمودی و افقی در حاشیه های لبه اثر بافته شده است. متن «دعای نادعلی» در حالت بازوبندی در نوارهای محرمات در سطوح بالایی و جانبی، با رنگ های متفاوت قرمز، مشکی، سبز، آبی و طلایی بافته شده است. آیات سوره فتح به خط ثلث در سطوح صندوق پوش به صورت افقی در بالا و پایین به رنگ های آبی الماسی و مشکی در نقش های یکسان بافته شده اند. در حاشیه های محرماتی، نقوش گیاهی، پرنده، گل‌های ختایی و اسلیمی در رنگ های مختلف بافته و تکرار شده اند؛ اما بین دو حاشیه تکراری سوره فتح، نقوش به رنگ قرمز هستند. در بافت این صندوق پوش هم مانند همه پارچه های زربفت، علاوه بر کاربرد نخ های گلابتون طلایی بسیار ظریف، از تار و پود ابریشمی در شش رنگ قرمز، سبز روشن، طلایی، نباتی، آبی الماسی و مشکی استفاده شده است. ابریشم به کار رفته در این اثر، با رنگ های طبیعی، گیاهی و معدنی رنگ آمیزی شده، گلابتون آن نیز زرین و سیمین است. آستر صندوق پوش ابریشمی، بنفش ارغوانی و فن بافت کج راه است. دورتادور محل اتصال دو قطعه صندوق پوش، با قیطانی زیبا با مغز ابریشمی مشکی تزیین شده و پوشش گلابتونی با فاصله های نیم سانتی متر روی ابریشم تابیده شده است. قیصری نیک ویژگی مهم این اثر را ابعاد آن عنوان می کند که نشانگر اندازه های صندوق مرقد مطهر امام رضا علیه السلام است. وی می گوید: «با توجه به تاریخ بافت، این اثر قدیمی ترین صندوق پوش مرقد مطهر امام رضا علیه السلام محسوب می شود و با وجود کتیبه مشخصات واقف و بافنده و محل بافت و تاریخ اثر، بسیار ارزشمند و در زمره دست بافته های نفیس دوره اسلامی در ایران و جهان، موجود درگنجینه آستان قدس رضوی محسوب می شود.»
ضریح پوش مخملی
ضریح پوش مخمل مرواریدی و سرمه دوزی که به سفارش مهد علیا مادر ناصرالدین شاه قاجار در سال 1285 هجری قمری توسط بی بی جان زردوز دوخته شده است از دیگر آثار نفیس موزه فرش و منسوجات آستان قدس رضوی است. معاون امور موزه های آستان قدس رضوی، مورد استفاده این ضریح پوش را برای پوشش شیروانی ضریح فولادی مرقد شریف امام رضا(ع) عنوان می کند. این اثر به نقوش گیاهی، بته جقه و حواشی کتیبه دار مزین است. کتیبه ها شامل اشعاری به زبان فارسی و عربی در مدح امام رضا(ع) و مقام ائمه اطهار، نام واقف، دوزنده و تاریخ دوخت آن به خط نستعلیق است که با استفاده از گلابتون برجسته دوزی شده اند. علاوه بر ظرافت به کار رفته در دوخت این اثر ترکیب رنگی حاصل از کاربرد مروارید، گلابتون و سرمه بر روی زمینه مخمل ابریشمی لاجوردی بر نفاست آن افزوده است.
گزارشگر: فاطمه باغشاهی
