سالروز تولد، برای همه مسلمانان مبارک و میمون بوده و نه تنها به حفظ تاریخ تولد همت گماشته اند، بلکه محل تولد آن حضرت را نیز در شهر مکه که در میان شعب ابی طالب و سوق اللیل بوده، تا به امروز همچنان حفظ کرده اند.
ارزش و اعتبار این محل سبب شد تا در قرن دوم هجری، خیزران، همسر هارون الرشید، آن محل را خریداری کرده، به مسجد تبدیل کند. در قرن های بعد، مسلمانان این محل را بسیار گرامی و محترم می داشتند و به ویژه در شب تولد رسول خدا (ص) مراسم جشن و سرور در آنجا برگزار می کردند.
به لحاظ تاریخی، نخستین دولتی که جشن تولد پیامبر (ص) را به صورت رسمی برگزار کرد، دولت شیعه فاطمی در مصر بود.  معز لدین الله فاطمی از پس از استقرارش در مصر در سال 358 برای تألیف قلوب مصریان، شروع به برگزاری جشن های مختلف کرد که از آن جمله همین جشن مولد النبی است.
در زمان المستعلی بالله، وزیر سنی او بدر الجمالی از روی سنی گری، در سال 488  مراسم مولد النبی را برای مدتی تعطیل کرد.

به نوشته آدم متز نوشته است که نخستین بار جشن تولد پیامبر در سال 300 هجری برگزار شد.  بنابراین باید گفت که سنت جشن گرفتن برای سالروز تولد آن حضرت از مصر به نقاط دیگر جهان اسلام رفته است.
به نوشته مقریزی، جشن های تولدی که در مصر برگزار می شد، عبارت بود از روز تولد پیامبر، علی بن ابی طالب، فاطمه زهرا، حسن و حسین و سالروز تولد خلیفه وقت. این روز، به خصوص برای کمک مالی به افراد بی بضاعت، روز بسیار میمون و مبارکی بود; چرا که شخصا خلیفه خود در آن حاضر می شد و بر توزیع اموال بر افراد مستحق نظارت می کرد.
در بسیاری از اوقات، از آنجایی طبع جشن و سرور ایجاب می کرد، مجالس بزرگداشت مولد به مجالس لهو و لعب تبدیل شده و آوازه خوانی و رقص و حتی شراب را در آنجا دیده می شد. این امر، بهانه ای به دست مخالفان این قبیل جشن ها می داد که با آن به مخالفت برخیزند. اشکال این افراد این بود که اگر بزرگداشت میلاد پیامبر (ص) عبادت است، آیا ممکن است که عبادت با ملاهی و آلات لهو و لعب انجام شود؟

به هر روی، این جشن در تمام جهان اسلام مورد توجه قرار گرفت و بسیاری از عالمان و ادیبان با سرایش اشعار و نثرهای زیبا، و نیز رساله های مختلف مولد پیامبر (ص) را گرامی داشتند.
گاهی گفته می شد چرا مسیحیان برای روز ولادت عیسی مسیح جشن می گیرند، ما مسلمانان نباید بگیریم؟ این احساس، سبب توسعه جشن های ولادت رسول شده است.
جشن های ولادت سبب شد تا رساله هایی در این باره با عنوان «مولد النبی ص» نوشته شود. کتابهایی که نسخه های آن، در کتابخانه های جهان، نسخ چاپی و خطی فراوانی از آنها در دست است. برخی چاپ شده و بسیاری هم خطی است. این آثار مشتمل بر متن های ادبی در نظم و نثر برای بزرگداشت ولادت رسول خداست.
اهمیت برگزاری جشن مولد در قرن هشتم به حدی رسیده است که محمد بن احمد بن محمد بن مرزوق العجیسی (م 781) در این قرن کتابی با عنوان «جنی الجنتین فی التفضیل بین اللیلتین: لیلة القدر و لیلة المولد» در مقایسه میان شب قدر و شب مولد نگاشته است.  
در مصر تونس، مراکش و الجزایر هم جشن های تولد به صورت گسترده برگزار می شده است. یکی از نشانه های این امر، تألیفات فراوانی است که علمای آن بلاد در باره مولد النبی نگاشته اند; به طوری که تنها در المکتبة الکتّانیه در مغرب، دهها نسخه خطی در باره مولد النبی موجود است.

این بزرگداشت در شهر مکه به صورت جدی برگزار می شد. دلیلش هم آن بود که محل تولد آن حضرت در این شهر معین بود. سلطان سلیمان فرزند سلیم، در سال 935 دستور بازسازی مولد النبی را داد. پیش از وی، الملک المظفر غسانی حاکم یمن و پیش از او فرج بن برقوق از سلاطین مملوکی، و پیش از وی اشرف شعبان حاکم مصر، و قبل از او، برای نخستین بار الناصر عباسی، در آنجا بناهایی ساخته بودند.
همچنین سلطان محمدبن مراد عثمانی (م 1012)، به یکی از آغایان دربار خود با نام غضنفر آغا دستور داد تا محل تولد آن حضرت را بازسازی کند. او نیز با صرف پول فراوان، بنا و مناره بزرگی برای آن ساخت وموقوفاتی جهت آن در مملکت عثمانی معین کرد و برای آنجا، مؤذن و خادم و امام جماعت گمارد. مُدرّسی را نیز معین کردند تا هفته ای دو روز در آنجا تدریس کند.
یکی از اماکن متبرکه ای که ایرانیان در سفر حج زیارت می کردند، همین ساختمان مولد النبی در مکه بود، جایی که حالا کتابخانه مکه المکرمه شده است. یک زائر ایرانی که در سال 1315 قمری به زیارت این خانه توفیق یافته است، می نویسد: «روز جمعه، چهاردهم، به زیارت حضرت رسول در موضعی که مشهور به مولد النبی است، رفتیم و آن موضع واقع است در سوق اللیل. از در داخل شدیم و تخمیناً چهارده پله پایین رفتیم. وارد اتاقی شدیم که مسمّی به مسجد است. بعد از آن، به اتاق دیگر رفتیم. در این اتاق ضریحی است. درِ ضریح را خادم باز کرد. داخل در این ضریح گودالی واقع است. در وسط آن سنگ سبزی بود که محل تولد حضرت ختمی مرتبت بود. آن موضع مطهّر را تقبیل نموده و صورت را بر آن مالیده و به خاک پاک و غبار نور آثار آن مکان رفیع البنیان، که رشک کحل الجواهر است، دیده را منوّر نموده، پس از آن در مسجد آمده هر یک دو رکعت نماز تحیّت بجا آوردیم و از آن مکان بیرون آمدیم».

در این جشنها که به طور معمول با حضور خلفا، امرا و علما برگزار می شد، شاعران اشعار خویش را می خواندند و هدایایی از دست بزرگان دریافت می کردند. در کشور اسلامی ایران هم، برگزاری این جشن ها امری مسلم بوده و تا به امروز در مناطق سنی نشین، این مجالس برقرار و اشعاری در مدح پیامبر (ص) در آنها خوانده می شود.
برگزاری جشن های ولادت در مکه، سبب شد تا در بسیاری از نقاط جهان اسلام، این جشن ها به مرور برگزار شود. یکی از مهم ترین این مناطق، کردستان بود که امروز در سراسر آن جشن های ولادت با آوازه خوانی و سرود برگزار می شود.

با روی کار آمدن دولت سعودی، تمامی این جشنها در شهر مکه و مدینه، ملغی شده و برافتاد. در پی تصرف حجاز توسط دولت سعودی دوم در سالهای 1342 ـ 1343 هجری قمری، همزمان با خراب کردن بقاع متبرکه در بقیع، اُحُد و قبرستان مَعْلات مکه، محل مولد النبی هم که در شعب ابی طالب و نزدیک حرم الهی بود، تخریب شد.
تنها با اصرار شیخ عباس قطان (م1370) شهردار وقت مکه (در میان سالهای 1347ـ 1364 ق) و درخواست مستقیم وی از ملک عبدالعزیز، قرار بر آن شد تا در آنجا کتابخانه ای بنا کنند که به آن «مکتبة مکّة المکرّمه» نام نهادند و تاکنون برقرار است.  قطان، همچنین محل تولد حضرت زهرا (س) یا به عبارتی خانه حضرت خدیجه (س) را نیز تبدیل به یک مدرسه حفظ قرآن کرد که بعدها در توسعه اطراف مسجد الحرام از بین رفت.

محل ولادت حضرت رسول، امروز در شعب ابی طالب و در نزدیکی حرم خدا، محفوظ مانده است. در سالهای اخیر، زکی یمانی با حمایت مالی خود، سبب تألیف کتاب در باره این ساختمان شده و اعتبار تاریخی آن را مستند به صدها روایت تاریخی و منبع قدیمی اثبات کرد. با این حال، علمای با اندیشه وهابی، رساله های فراوانی در باره نادرستی این جشن ها و بزرگداشت این روز گرفته اند. عمده دلیل آنها نگاه سلفی آنهاست که چون صحابه و نسل اول از علمای قرن اول این مراسم را برگزار نمی کرده اند، درست نیست ما آن را برگزار کنیم. این در حالی است که هم آنها، در باره بزرگداشت روز ملی در سعودی، اعتراضی ندارند.
به نظر می رسد، این قبیل کارها، جنبه بزرگداشت دارد و شاید بتوان آن را مصداق آیه ای چون «ذکرهم بایام الله» (روزهای خدا را به یاد مردم آر) دانست.

رسول جعفریان - * استاد تمام گروه تاریخ دانشگاه تهران