حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی عبداللهی، دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران و دارنده دکتری فلسفه غرب از دانشگاه تهران، اول آذرماه 1399 در نشست «عقلانیت وحیانی در احادیث کتاب عیون اخبارالرضا(ع)» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: امام رضا(ع) براساس نقل عیون فرمودند: «من رد متشابه الی محکمه هدی الی صراط المستقیم ...»؛ کلام ائمه هم دارای متشابهات و محکمات است و فرمایشات متشابه ائمه را هم باید با محکمات فهم کنیم.
نویسنده کتاب اخلاق در بنیان احساس با بیان اینکه باید با نگاه کل‌گرایانه به روایات اهل بیت(ع) بنگریم، از این رو ممکن است روایاتی در عیون باشد که تفسیر آن در روایات و کتب دیگر آمده باشد، افزود: عقلانیت به معنای به کارگیری عقل در مقام نظر و عمل است. عقل و عقلانیت در روایات بیشتر به نتیجه و فایده آن تعریف شده تا تعریف منطقی همراه با جنس و فصل.
استاد و پژوهشگر حوزه و دانشگاه با بیان اینکه تفکیک عقلانیت به نظری و عملی به معنای وجود دو عقل مجزا نیست، تصریح کرد: عقلانیت به کارگیری عقل در مقام نظر و عمل است که ساز و کار معلومی دارد؛ عقل ابتدا اولیات سپس بدیهیات و در ادامه نظریات را درک می‌کند. در کتاب عیون اخبار الرضا، امام رضا برای عقل از کلمه حجت استفاده کرده‌اند و در فرمایش ائمه، عقل با کاربرد و کارکرد آن تعریف شده که مفیدتر برای مردم است.
وی با اشاره به روایتی از ابن سکیت از امام رضا، اضافه کرد: ایشان در مورد حجت از امام پرسیدند که امروز حجت چیست؟ و امام فرمودند که حجت همان عقل است، یعنی عقل، مدار کذب و صدق شناخت خدا و معارف الهی است. همچنین امام از پیامبر فرموده‌اند که مهربانی با مردم اولین فرمان عقل بعد از ایمان است؛ این بسیار جالب است، زیرا مهربانی با مردم پیش از آن که مورد تأکید دین باشد، دستور عقل است؛ عقل همان است که معرفت ایمان‌ساز به خدا، پیامبر و ائمه را به دنبال دارد؛ روایت دیگری داریم که معصوم فرموده است «العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان».
عقل مورد قبول اسلام
عبداللهی بیان کرد: در روایتی در عیون آمده که عقل صراط خدا را از پرتگاه‌ها باز می‌شناسد و اینها نشان می‌دهد در نگاه امام رضا(ع) بهتر آن است که عقل را به جای تعریف منطقی و فلسفی، به کاربرد آن تعریف کنیم. امام رضا(ع) در روایت دیگری که در عیون نقل شده است، فرمودند: «صدیق کل امری عقله و عدوه جهله»؛ یعنی تقابل عقل و جهل؛ پس عقل دوست انسان و جهل مبدأ همه شرها و بدی‌ها برای انسان است. آن امام عزیز در روایت دیگری ۱۰ ویژگی برای انسان عاقل برشمرده، از جمله اینکه او از بدی دیگران در امان و دیگران هم از دست او در امان هستند.
استادیار دانشگاه تهران با بیان اینکه در تعالیم دینی قید وحی به عقلانیت اضافه شده است، افزود: اسلام عقلانیت ابزاری، سکولار، ارتباطی و انتقادی و ... را کافی نمی‌داند؛ در دوره معاصر، عقلانیت و عقل با قید عرفی و ابزاری به کار رفته است؛ یعنی بشر در عصر عقل و تحولات مغرب زمین؛ بشر را وادار کرده که از غیب غفلت کند، اما در تعالیم اسلام، عقلانیت منحصر به ابزاری و عرفی و ... نیست؛ روشن است که عقل ابزاری و خودبسنده انسان محدود است و دچار اشتباهات فراوان می‌شود. این عقل راهی به ذات خدا، جزئیات دینی، عالم غیب و ... ندارد. لذا وحی به عقل نهیب می‌زند و ذات خدا جای تفکر و تعقل نیست.
وی با بیان اینکه حجیت عقل، ذاتی است و ما مجاز به کاربردن آن هستیم، اما به دلیل محدودیت‌ها در قلمرو دین ناچار به هدایت وحی است، افزود: براین اساس، تقسیماتی که از عقل به ابزاری، عرفی، ارتباطی و ... می‌شود، از نظر اسلام برای تأمین سعادت دنیا و آخرت انسان کافی نیست، عقل ابزاری راهی به شناخت ذات خدا، جزئیات دین و عالم غیب ندارد، بنابراین باید همراه با وحی مورد استفاده قرار بگیرد.
نفی عقل‌گرایی افراطی
عبداللهی با بیان اینکه مسلمین در دوره مأمون گرفتار عقل‌گرایی افراطی شدند که باعث هرج و مرج فکری مردم شد، لذا رجوع به امام داشتند، افزود: امام رضا ضمن برخورد با عقل‌گرایی بی‌ضابطه و افراطی، مردم را به عقل‌گرایی معتدل یعنی توجه به استفاده از عقل در علم و نظر و عمل ترغیب و تشویق فرمودند. امام همچنین به تبیین فلسفه احکام پرداختند و مناظرات متعددی هم با اصحاب ادیان داشتند و تفسیر به روش عقلی هم از سوی امام مورد توجه قرار گرفت که موارد زیادی در عیون وجود دارد.
وی با اشاره به تعبیر «العلم ضالة المؤمن» با بیان اینکه آیت‌الله جوادی آملی در تبیین این تعبیر آورده‌اند که مراد عقلی است که پیوندی با وحی ندارد، بنابراین عقلانیت وحیانی مدنظر ائمه است، به مسئله تبیین علل احکام پرداخت و افزود: روایتی نقل شده که فضل بن شاذان در باب احکام غسل و صوم و نماز و ... به بیان فلسفه احکام پرداختند و ما شگفت‌زده شدیم، فردی پرسید آیا خودت به این مطالب رسیده‌ای یا از کسی گرفته‌ای، فضل گفت عقل من کجا به این حکمت احکام می‌رسد و من از امام رضا فرا گرفته‌ام.
تفاوت بین حکمت و علت
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه البته میان حکمت و علت احکام تفاوت است، تصریح کرد: مثلاً نقل است که حرمت شرب خمر به علت مسکربودن است، لذا حکم دائرمدار مسکر خواهد شد، لذا هر مسکری حرام است، اما در قرآن آمده خمر حرام است، چون مضرات آن بیش از نفع است، لذا اینجا بیان حکمت است، بنابراین اگر کسی بگوید ما کاری با خمر می‌کنیم که مسکر نباشد، باز حرمت آن رفع نمی‌شود. خمر زایل‌کننده عقل است و انسان دست به گناهان مختلف می‌زند. امام رضا با بیان حکمت احکام مسائل را عقلایی کردند؛ در مناظرات، روش عقلانی را به کار بردند.
