خداوند در قرآن، در سه آیه از صبر جمیل نام می برد:

در آیه 83 و 18 سوره یوسف این تعبیر را از زبان حضرت یعقوب علیه السلام نقل کرده است که بعد از آن که پسران وی یوسف را در چاه انداختند و به پدر گفتند که گرگ او را خورده است، حضرت یعقوب علیه السلام به آن ها فرمودند:

« بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا ۖ فَصَبْرٌ جَمِيلٌ»

هوای نفس، این کار را در نظر شما آراست و من صبر جمیل پیشه می کنم.

مورد سوم که صبر جمیل آمده در آیه 5 سوره معارج است. خداوند در آن جا به پیامبر اکرم (ص) خطاب می فرماید:

« فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا»

پس صبر کن صبری زیبا.

یعنی در برابر سرکشی و عناد کفار که حق را نمی پذیرند و حتی تقاضای نزول عذاب برای خود می کنند، صبری زیبا کن و بدان که پیروزی نزدیک است.

از حضرت امام محمد باقر علیه السلام سوال شد: « صبر جمیل (که در قرآن آمده است) چیست؟ فرمود:

« ان صبری که همراه با شکایت کردن به مردم نباشد».

ظاهرا منظور از مردم همه ی مردم است، چه مومن و چه غیر مومن. انسان نباید به هیچ کس اظهار حاجت نماید. ممکن است منظور از مردم غیر مومن باشد، چون از امام علی علیه السلام نقل شده است که اگر کسی به مومن اظهار حاجت نماید، همانند این است که به خدا عرض حاجت و شکایت نموده است و کسی که به غیر مومن شکایت حال خود را نماید، مانند این است که از خدا شکایت کرده باشد. در روایتی دیگر آن حضرت فرمودند: « صبر جمیل»، صبری است که در آن شکایت نباشد. سپس فرمود: شکایت گشایشی در کارها ایجاد نمی کند، شکایت و بی تابی دوست را محزون می کند و دشمن را خوشحال می گرداند.

بنابراین صبر جمیل( صبر زیبا) یعنی این که:

1. صبر همراه با ناسپاسی خدا نباشد. بنده ای که صبر جمیل پیشه کرده است، در مصیبت و بلا خدا را متهم به ظلم نمی کند بلکه در حالی به سر می برد که باور دارد از خدا جز خیر به او نمی رسد.

2. چه بسا کسی که صبر جمیل دارد، از مردم به خدا شکوه کند و با خدا درد دل کند و از خدا یاری بخواهد، همان گونه که حضرت یعقوب علیه السلام با خدا راز و نیاز می کرد، اما هرگز نه از خدا شکایت کرد و نه خود را پیش خلق خوار می کند و از التماس به خلق پرهیز می کند.

3. کسی که صبر جمیل دارد، می داند که همه چیز و هر گشایشی در دست خداست و دیگران بدون خواست او نمی توانند کاری برای او بکنند. در واقع از رحمت و لطف خدا مایوس نمی شود و یقین دارد که در این مشکل هم لطف خدا وجود دارد و خدا او را به حال خود رها نکرده است. اگر عمری در دنیا بیابد، عاقبت کارش به گشایش منجر می شود و اگر چنین نگردد، در آخرت، بسیار بیشتر و بهتر از آن چه را که در دنیا از آن محروم شده است، به او عطا خواهد کرد.

پیامبر (ص) فرمودند: خداوند عزوجل می فرماید: هر گاه مصیبت و بلایی را متوجه بدن یا مال یا فرزند بنده ام سازم، سپس او با صبر جمیل با آن بلا برخورد کند، من از او شرم می کنم که در روز قیامت ترازویی برای بررسی حساب او نصب کنم یا نامه ی عمل او را بگشایم.