تنوع در نقش‌آفرینی و شرایط اجتماعی حضرت علی(ع) موجب می‌شود که در بیشتر شرایط اجتماعی و سیاسی، چه در نقش حاکم و چه محکوم، چه پیروز و چه شکست‌خورده، چه مشاور و چه ناقد، چه در رویارویی با دشمن نظامی و چه دشمن عقیدتی، چه جنگ نرم و چه جنگ سخت، چه تحریم اجتماعی و چه اقتصادی به سنت و سیره‌ای جامع از ایشان دست یافت.

با وجود فقر منابع تاریخی و حدیثی در خصوص دوره‌های متعددی از زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)، می‌توان محورهای سیره اجتماعی حضرت را در  ماه رمضان با ذکر مواردی ترسیم کرد. سیر اجتماعی آن حضرت، آموزه‌هایی مانند همگرایی و تعامل، اهتمام به تبلیغ و مسئولیت اجتماعی، توجه به مساجد به عنوان یک نهاد مؤثر اجتماعی سیاسی، جانمایی شعائر مذهبی در حقوق اجتماعی، تأکید بر نتایج اعتقادی و عرفانی و اخلاقی تکالیف دینی، مبارزه با بدعت‌ها و توجه به جنبه‌های اقتصادی شعائر مذهبی را نشان می‌دهد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود.

توجه به مساجد به‌عنوان یک نهاد مؤثر اجتماعی ـ سیاسی

در عهد نبوی و علوی کارکرد اصلی مساجد به عنوان مکانی همچون پادگان، دادگاه، محل اجرای حد، آموزشگاه قاضیان و دانشمندان و دیگر اصناف و یا خوابگاهی برای نظامیان نبود، بلکه محلی برای اجتماع همه مؤثران اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بود و بخشنامه‌ها و تصمیم‌ها پس از بررسی و تصویب در مسجد، در نهادها و مراکز مرتبط اجرا می‌شدند، به هرحال، مأنوس بودن رسول گرامی اسلام و امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) با مساجد در طول سال و به‌ویژه در موسم رمضان، تنها کارکردی عبادی نداشت، با این که خوارج و هواداران معاویه جان امیرالمؤمنین(ع) را تهدید می‌کردند، آن حضرت در موسم رمضان بدون همراهی محافظان، وارد مسجد می‌شد و همین موضوع، خوارج را بر توطئه ترور امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در مسجد جسور ساخت.

حضور حاکمان و مؤثران اجتماعی و سیاسی در مساجد و ارتباط مستقیم با جماعتی که نمایندگان مطمئن و واقعی همه طبقه‌ها و اصناف جامعه در هر سطح و سن و جنسی هستند دارای دو کارکرد مهم است، یکی برداشت واقعی از شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و عقیدتی مردم برای تصمیم گیری‌های صحیح و واقع‌بینانه و دیگری اطلاع‌رسانی شفاف به مردم درباره اندیشه، سیاست‌ها و رویکردهای مختلف دولتمردان.

این نتایج و آثار زمانی رو به زوال و نابودی رفت که یا دولت مردان به مساجد بی‌توجه شدند و یا مساجد، پذیرای حاکمان و دولتمردان نبودند.

حضور در مساجد در سیره علوی، نه یک عادت و توصیه دینی، بلکه رفتاری تأکید شده بود. حضرت در رمضان به هنگام پیمودن مسیر خود به مسجد، با ندای «الصلاة، الصلاة» مردم را به حضور در مساجد دعوت می‌کرد و در این ماه به مسجد جامع و دیگر مساجد سرکشی می‌کرد. در این سرکشی‌ها، حضرت سنت‌های حسنه‌ای همچون چراغانی و تلاوت قرآن را تشویق و تأیید می‌کرد.

باید یادآور شد که تقویت نهاد عبادی  اجتماعی مسجد و تشویق مردم به حضور در آن از سفارش معصومان در طول سال است، اما اهتمام ویژه به این امر در ماه رمضان، از برنامه‌ها و سلوک عبادی اجتماعی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) و دیگر معصومان بوده است. امیرالمؤمنین(ع)  رونق و نقش‌آفرینی مساجد را تنها در گرو بیان ثواب و آثار اخروی و معنوی مسجد نمی‌دید، بلکه بر موقعیت‌ها و آثار مادی و طبیعی آن نیز تأکید می‌کرد. تشویق به چراغانی مساجد و سنت‌های حسنه‌ای چون محفل‌های قرائت قرآن، توصیه به در نظر گرفتن محلی برای تطهیر و فراهم آوردن لوازم حضور زنان و کودکان در مسجد، برخی از آنها است. عرفجه ثقفی، یکی از اصحاب آن حضرت نقل می‌کند که در ماه رمضان، از سوی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) به امام جماعت زنان منصوب شده بود.

جانمایی شعائر مذهبی در حقوق اجتماعی

موسم‌ها، مراسم و مشاهد دینی و مذهبی به عنوان نمادها و شعائری با محتوا و مفاهیم تأکید شده دینی می‌توانند در محدوده‌های زمانی و مکانی، نقش مهمی در تقویت بنیان‌های فکری و فرهنگی جامعه ایفا کنند و آسیب‌های روزمرگی و دیگر عوامل تنش‌زای اجتماعی را جبران نمایند. محدوده‌های زمانی و مکانی که تعاریف و حدود معینی دارند، به دلیل تعیین مناسک، آداب و تکالیفی شرعی و معرفتی، حرمتی دینی و اجتماعی یافته‌اند و مردم متناسب با باورهای دینی و مذهبی به آنها وفادار هستند.

حتی ممکن است پیروان دیگر ادیان و مذاهب نیز به جهت محرک‌های اجتماعی و فرهنگی، خود را ملزم به رعایت و حرمت نهادن به آنها بدانند، از این‌رو می‌توان انسجام و اتحاد ملی و اجتماعی را یکی از پیامدهای این کارکرد اجتماعی سیاسی موسم‌های دینی دانست.

در سیره و رویکرد ائمه درباره حرمت نهادن این ایام و موسم‌ها، مصداق‌های متعددی می‌توان یافت. با مطالعه منابع حدیثی و تاریخی به مواردی برمی‌خوریم که با تسامح می‌توان از آنها به عنوان سیره حضرت علی(ع) در حرمت نهادن به موسم رمضان در عرصه اجتماعی یاد کرد. حضرت در احادیثی، خوردن و آشامیدن را در ماه رمضان، حتی برای مسافری که بعدازظهر به شهر خود بازمی‌گردد و زنانی که به جهت احکام شرعی، معذور از روزه گرفتن هستند، سزاوار نمی‌داند.

از دیگر مصداق‌های رویکرد حضرت‌علی(ع) در حفظ قداست رمضان، تشدید مجازات کسانی است که رمضان را حرمت نمی‌دارند. قیس بن عمرو حارثی، مشهور به نجاشی، از شاعران کوفه و یاران امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در صفین بود، وی به سبب مهارت در سرودن شعر و شرافت قومی و عربی، نقش مهمی در رقابت فرهنگی و اجتماعی شام و عراق داشت و حضورش در کوفه مغتنم دانسته می‌شد. آنچه موجب پیوستن وی به معاویه شد و او را به هجو امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) و جایگاه اجتماعی و فرهنگی کوفه و عراق واداشت، تأکید امیرالمؤمنین(ع) بر ضرورت حفظ شأن و حرمت رمضان بود، بدین ترتیب که وی در ماه رمضان و در اطراف کوفه، شرب خمر کرد و حضرت بیست ضربه شلاق را به دلیل شکستن حرمت رمضان، بر مجازات شرعی او افزود. امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در مقابل پرسش نجاشی در خصوص تشدید مجازات، جسارت وی در برابر خداوند و حرمت ننهادن بر رمضان را علت این تصمیم خود خواند و فرمود: فرزندان ما روزه‌اند، در حالی که تو رمضان را حرمت نمیداری.

تأکید بر نتایج اعتقادی، عرفانی و اخلاقی تکالیف دینی

موسم رمضان، صرف نظر از تکالیف و ضوابط شرعی و فقهی، دارای اهداف و مقاصد عرفانی، کلامی و اخلاقی است. پرداختن به شرایط درستی و بطلان تکالیفی چون نماز و روزه و مستحباتی چون ذکر و تلاوت قرآن، نباید سالکان را از دست‌یابی به مراتب اعتقادی، عرفانی و اخلاقی باز دارد. این گروه از موضوع‌ها را با مراجعه به نفس می‌توان سنجید، اما در رفتارها و شعائر عمومی، کمتر می‌توان آنها را راستی‌آزمایی کرد و حتی شاید بیش از تکالیف و ضوابط فقهی، آسیب‌پذیر هستند و فراموش می‌شوند.

امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) در خطبه‌ای، ماه رمضان را ماه باز شدن درهای آسمان و دربند شدن شیاطین می‌داند و با تکیه بر سیره پیامبر(ص)، دهه آخر رمضان را فرصتی برای اعتکاف در مساجد و شب‌زنده‌داری اعلام می‌دارد. امیرالمؤمنین(ع) تحمل گرسنگی و تشنگی را کمترین و ساده‌ترین تکالیف این ماه و خودداری از خوردن و آشامیدن را زمانی که منجر به پرهیز از حرام‌های دیگر شود، سودمند می‌دانست.

در روایتی دیگر حضرت علی(ع) با تکیه بر سخنان پیامبر(ص)، روزه را از نخستین عبادات و میراث آن را حکمت و میراث حکمت را معرفت و میراث معرفت را یقین معرفی می‌کند. در این حدیث، یقین به عنوان بالاترین مراتب کمال و قرب الهی تعریف شده است، به گونه‌ای که پس از مرگ در مرتبه‌ای قرار می‌گیرد که دیگر میان او و خداوند حجابی نیست و در آن حال، خداوند مشتاق وی خواهد بود.

منابع: سایت ensani.ir و کتب ثواب الاعمال و بحارالانوار.