به مناسبت ایام ماه مبارک رمضان، به بررسی مفاهیم قرآنی مرتبط با روزه و ماه رمضان از جلد نخست «تفسیر بیان» می‌پردازیم. بخش هفتم آن در ادامه می‌آید:

خواجه عبدالله انصاری در کشف الاسرار می‌نویسد: «تو روزه مومنان را به زبان شریعت شنیدی اکنون روزه عرفا را به زبان طریقت از اهل حقیقت بشنو اگر تو تن به روزه دادی، ایشان دل به روزه دادند تو از بامداد تا شامگاهان روزه داری؛ ایشان از اول تا آخر عمر روزه دارند میدان روزه تو، روز و میدان روزه آنان یک عمر است» 

حدیث معراج را که وافی از علمای اعلام روایت کرده است ببین که می‌فرماید: «عن النبی(ع) انه قال: یا رب ما اول العبادة الصمت و الصوم. رسول خدا(ص) عرض کرد: «پروردگار سرآمد عبادتها چیست؟» خدای تعالی فرمود: خاموشی و روزه داری» خدای تعالی فرمود:«ای محمد میدانی نتیجه روزه چیست؟ عرض کرد« نه پروردگار» فرمود: «نتیجه روزه کم خوردن و کم گفتن است و عبادت دوم عبارت است از خاموشی و خاموشی حکمت را به ارث می‌گذارد و حکمت، معرفت را و معرفت، یقین را و چون بنده‌ای به مرحله یقین رسید، تشویشی به دل راه ندهد که روزش در آسایش خواهد گذشت یا در سختی، پس این حالت مخصوص کسانی است که به مقام رضا رسیده باشند؛ پس کسی که به رضای من عمل کند سه خصلت به او عنایت می‌کنم: شکری به او معرفی می‌کنم که هیچ گونه جهلی به آن آمیخته نباشد و ذکری که با فراموشی نیامیزد و محبتی که بر محبت هیچ مخلوقی مقدم نشمارد و سپس هنگامی که مرا دوست داشت، من هم او را دوست می‌دارم و هم محبوب دیگرانش می‌کنم و چشم دل او را برای تماشای عظمت و جلالم باز می‌کنم و علم هیچ یک از خواص خلق خودم را بر او پوشیده نگذارم» 

مولای متقیان علی(ع) فرمود: «صِيامُ القَلبِ عَنِ الفِكرِ فِى الآثامِ أفضَلُ مِن صِيامِ البَطنِ عَنِ الطَّعامِ» دل اگر از اندیشه در گناهان روزه باشد بهتر از روزه شکم از طعام است. در این زمینه، از حضرت علی(ع) شعری وارد شده است که در این قسمت می‌آوریم: نیایش شبانه و روزهای روزه اگر نبودند؛ اگر نبودند کسانی که شب به نیایش برخیزند و آنان که پیاپی روزه گیرند؛ زمین در سپیده دمی از هم می‌پاشید، زیرا که شما بد مردمی هستید و فرمان نمی‌برید.

حضرت زهرا(ص) نیز در حقیقت روزه فرمود: «ما یصنع الصائم بصامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه», اگر روزه دار زبان و گوش و دست و پای روزه دار را از ارتکاب اعمال ناپسند باز ندارد، روزه را می‌خواهد چه کند؟ همچنین در خطبه معروف به فدکیه فرمود: «جَعَلَ اللّهُ الاْيمانَ تَطْهيراً لَكُمْ مِنَ الشّرْكِ، وَ الصَّلاةَ تَنْزيهاً لَكُمْ مِنَ الْكِبْرِ، وَ الزَّكاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ»؛ خداوند ایمان را برای پاکی از شرکا و نماز را برای تنزیه از کبر و زکات را برای تزکیه نفس و گسترش رزق و روزه را برای ثبات اخلاص تان قرار داد.

چنانکه که ملاحظه می‌شود روزه اخلاق را که پایه و بنیان طهارت است، در نفس آدمی تثبیت می‌کند پس روزه، بازداری نفس از جمیع محارم است و این نشاید مگر آنکه در آن تثبیت شود و آن نیز نشاید مگر خدای متعال عنایت خاص خود را مبذول دارد؛ پس حقیقت روزه از خداست و تنها آثار آن در ما هویدا می‌شود.

به همین دلیل، امام رضا(ع) فرمود که خداوند متعال می‌فرماید: «الصَّوْمُ لِي وَ أَنَا أجْزَی بِه» روزه از آن من است و من خود جزای آن را می‌دهم. همچنین روزه نوعی راهواری است؛ زیرا راهوار طریق حق، کسی است که از اغیار قطع علایق کرده باشد روزه نه تنها قطع علایق می‌کند، بلکه تحصیل مقصود نیز می‌نماید. 

فرصت عمل قلیل است و به یک نیم نگاه

 دیده را بسته ز آمال جهان باید رفت 

هر کجا صحبت خود بینی و خودآرایی است

 فارغ از خدعه این بی خبران باید رفت 

گربه ایام نشد فرصت رفتن حاصل

به صفای شب و روز رمضان باید رفت 

اصولا نذر، نوعی خواستن و طلب مقصود است در قرآن می‌بینیم که خداوند متعال این تحصیل را با روزه حضرت مریم(ع) تعلیم می‌دهد: «فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا» (مریم ۲۶)پس هر که را از جنس بشر ببینی، بگو که من برای خدا نذر روزه سکوت کرده‌ام و با هیچ کس سخن نخواهم گفت 

حضرت علی(ع) در کلمات قصار نهج البلاغه می‌فرماید: «بسا روزه دار که از روزه خود جز گرسنگی و تشنگی بهره نبرد و بسا بر پا ایستاده که از ایستادن جز بیداری و رنج بری نخورد. 

خوشا خواب زیرکان و خوشا روزه گشادن آنان» بنابراین روزه نوعی تحصیل مطلوب است و نه تنها تکلیف آور نیست، بلکه خدا را بر این عنایت همواره باید شکرگزار بود. 

وقتی امام حسن و امام حسین(ع) مریض شدند، حضرت زهرا(ص) آن دو بزرگوار را در آغوش گرفت و نزد پیامبر گرامی اسلام(ص) برد و عرضه داشت «ان عافی الله ولدی صُمْتُ لِلَّهِ ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ شُکْراً» اگر فرزندانم شفا یابند، سه روز برای شکرگزار خدا روزه خواهم گرفت. 

نتیجه 

الف) روزه نوعی تحصیل مطلوب و مقصود است 

ب) به عنوان شکرگزاری نعمات الهی می‌توان روزه گرفت 

ج) حقیقت روزه از خداست و روزه ما آثار وجودی ظاهری آن است 

د) روزه در مفهوم شایع پرهیز نفس از محارم ظاهری و باطنی است 

به قول صفی علیشاه 

ای گروه مومنان اندر مقام

برشما بنوشته شد حکم صیام 

می‌شود آن موجب پرهیزتان

 از هوای نفس جهل آمیزتان