از دل این قرآن ها كه در ادوار گذشته از سوی ارادتمندان به آستان حضرت رضا(ع) وقف شده می توان تاریخ كتابت در اسلام، تحولی كه در صنعت چاپ و نشر طی قرون گذشته بوجود آمده تا خلاقیت هایی را كه در چاپ این كتاب آسمانی به كار رفته است، مرور كرد.

همه نوع قرآن از خطی یا چاپی با كتاب آرایی های متنوع و زیبا در موزه و كتابخانه آستان قدس رضوی به نمایش درآمده است. آثار ارزشمندی كه به بهترین نحو در طول سال های گذشته نگهداری شده و افراد بیشتری را برای وقف آثار قرآنی به این آستان ترغیب كرده است.

اما تعدادی از این قرآن ها در کنار نفاست خطی، دارای قدمتی طولانی هستند که واقفان آن قریب به هزار سال پیش آن را وقف ساحت حریم مطهر رضوی کرده اند.

جزوه قرآنی عثمان بن حسین ورّاق

اهدای کتاب در تمدن اسلامی از مهم ترین و کهن ترین کاربردهای وقف به شمار می رود. اولین و متداول ترین نوع وقف، وقف قرآن بوده است که از آن به عنوان « وقف مصاحف» نام برده می شود.

یکی از شاهکارهای هنر خوشنویسی و تذهیب دوره سلجوقی جزوات قرآنی است که توسط عثمان بن حسین وراق غزنوی در سال های 462 تا 466 هجری قمری کتابت و تذهیب شده است.

عثمان بن حسین بن ابی سهل مذهب در قرن پنجم هجری هنر وراقی را که همان ورق سازی و آماده سازی کاغذ از ابتدا تا مراحل انتهایی است از نیاکان خود به ارث می برد. خاندان ابن وراق به وراق مشهورند که در اصل کاغذ ساز بودند و خود ابن وراق نیز کاتب بوده است.

تنها اثر رقم دار‌ این هنرمند سی جزء کامل قرآن نفیسی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. تمامی مراحل کاغذسازی، جلدسازی، خوشنویسی و تذهیب ‌این قرآن توسط خودش انجام شده و نشانگر شیوه و سبک کتاب سازی و کتاب آرایی در عصر سلجوقی و هنر تذهیب آن دوره است.

جزء یک این قرآن در سال 466ق/ 453ش در دوره سلجوقیان به  قلم عثمان بن‌حسین وراق غزنوی با خط کوفی دوره تکامل(مشکول) 5 سطری در 72 برگ نگاشته شده است. این اثر در سال 614ق/ 596ش توسط علی بن ‌‌ابی‌الفضل بنعلی الحاجی البصرانی به ساحت مقدس رضوی اهدا شده است.

اهمیت این مصحف افزون بر کیفیت عالی خط کوفی و تذهیب آن در این است که کاتب در پایان اجزا رقم خویش را به خط ثلث ممتاز نوشته و این نشان از نخستین کاربردهای خطوط اصول در کتابت قرآن دارد.

خطوط اصول عبارت است از محقق، ریحان، ثلث، نسخ، توقیع، رقاع که به آن ها قلم های 6 گانه نیز گفته می شود. این خطوط به طور مستقیم و غیرمستقیم از خط کوفی مشتق شده و آن ها را ابوعلی محمد بن مقله وزیرعباسیان تحت قاعده و نظم درآورده است.

در موزه قرآن حرم مطهر رضوی جزوه 22 آن نیز در معرض نمایش است و 28 جزء دیگر آن که سی‎ جزء کامل را تشکیل می‌دهد در آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود. جزوات  مذکور به لحاظ خط و تذهیب از نفاست و ارزش ویژه‌ای برخوردار هستند.

میراث هزار و ۸۳ ساله

برای سنجش تاریخی قرآن‌های خطی، هیچ چیز به اندازه نوشتار داخل یا پشت جلد آن‌ها اهمیت ندارد. کهن‌ترین قرآن تاریخ دار حرم رضوی را کشواد بن املاس، در سال ۳۱۷ش/۳۲۷ق، وقف حرم رضوی کرده ‌است. به دیگر سخن، قدمت قدیمی‌ترین قرآن وقف شده بر حرم رضوی را باید هزار و ۸۳ سال بدانیم.

کشواد، واقف این قرآن احتمالاً از شاعران مداح اهل‌بیت(ع) بوده ‌است. ابن‌شهرآشوب در کتاب «معالم العلماء» نام کشواد بن املاس را در ردیف شاعران و مداحانی ضبط می‌کند که به دلیل شجاعتشان در بیان فضایل اهل‌بیت(ع)، بارها مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. کتابت این قرآن نفیس در اصفهان انجام شده ‌است. نکته مهمی که باید بدانید این است قرآن وقفی کشواد، از نظر داشتن تاریخ، سومین قرآن قدیمی نوشته شده روی کاغذ در جهان محسوب می‌شود و تنها قرآن قرن چهارم هجری است که مشخصات دقیق آن را در حاشیه‌اش نوشته‌اند. برخی احتمال می‌دهند کاتب این نسخه نفیس، خود کشواد بن املاس باشد.

 قرآن ابوالبرکات

ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی یکی از عالمان و ادیبان مهم شیعه در قرن چهارم و ربع اول قرن پنجم هجری در خراسان بوده است. جستجو در منابع تاریخی نشان می دهد که وی شیعه امامی اثنی عشری، از عالمان و ادیبان خراسان و ساکن نیشابور بوده است.

علاوه بر ذکر نام و اشعارش در آثار ابومنصور ثعالبی متوفای ۴۲۹ ق، و ذکر نامش در شمار شاگردان و راویان شیخ صدوق م ۳۸۱ ق، اجزای مختلف یک قرآن سی پاره در میان موقوفات حرم رضوی در مشهد به کتابت و وقف وی، وجود دارد که در ماه رمضان سال ۴۲۱ هجری، بر حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده اس

از دیگر نفایس وقفی هزار ساله

قرآن نفیس دیگری که در گنجینه موقوفات آستان‌قدس رضوی وجود دارد و باید معرفی شود، قرآن وقفی ابوالقاسم سیمجور است؛ قرآنی که حدوداً در سال ۳۷۱ش/۳۸۳ق، روی ۵۰ برگ از پوست آهو کتابت شده و تذهیبی بسیار زیبا با قلم‌گیری قهوه‌ای دارد. ابوالقاسم سیمجور، سپهسالار نوح بن منصور سامانی و امیر منطقه قُهستان در جنوب خراسان بود و خط قرآن وقفی وی، یکی از قدیمی‌ترین سندهای مربوط به خط کوفی خراسانی محسوب می‌شود.

از دوره غزنوی هم، قرآن‌های نفیسی به عنوان قرآن وقفی در حرم رضوی وجود دارد که از میان آن می توان به قرآن وقفی ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر که صاحب‌دیوان یا همان مسئول امور اداری خراسان در دوره محمود و مسعود غزنوی بود اشاره داشت که در سال 393 هجری قمری وقف آستان مطهر رضوی شده است.

گزارش: فاطمه باغشاهی