با انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس، فرصتی برای حضرت ایجاد شد تا امام بتوانند مبانی فکری شیعه را مجدداً احیا و احکام شریعت را تبیین و مذهب شیعه را اعتلاء بخشد.

میراث رئیس مذهب جعفری، در نسخه های خطی مجموعه هایی همچون مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی محفوظ مانده تا این گنجینه ارزشمند همواره در دسترس پژوهشگران، اندیشمندان و رهپویان حقیقت باشد.

از میان 106 هزار نسخه خطی نفیس و قدیمی موجود در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، 143 نسخه خطی با محوریت امام جعفر صادق (ع) وجود دارد که منبعی بسیار غنی از تاریخ پرافتخار شیعه به حساب می آید.

قدیمی ترین نسخه منسوب به امام صادق(ع)

کارشناس‌مسئول بخش مخطوطات آستان قدس رضوی در این رابطه از «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» به عنوان قدیمی‌ترین نسخه مربوط به امام صادق(ع) موجود در مجموعه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نام می برد و می گوید: این نسخه منسوب به امام صادق(ع) و دربارۀ سلوک به سوی خداوند و توجه به او است که در سال ۱۰۴۴ قمری توسط ابن‌خواجۀ مازندرانی کتابت و در سال ۱۳۸۲ خورشیدی توسط حجت‌الإسلام غروی وقف آستان قدس رضوی شده است.

سیدمحمدرضا فاضل هاشمی ادامه می دهد: «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» منسوب به امام جعفر صادق(ع) مشتمل بر روایاتی اخلاقی و عرفانی در 100 باب است که 85 نسخۀ خطی و چاپ سنگی از آن به قدمت قرن دهم ه.ق به بعد در کتابخانه موجود است.

البیان، الأخکام، الرعایه، البینه، الذکر، الشکر، اللباس، المبرّز، الطهاره، الخروج من المنزل، دخول فی المسجد،  القرآئه، الرکوع، السجود، الحب فی ا... حقیقه العبودیه از جمله ابواب این نسخه به شمار می رود.

نسخه موجود در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی که توسط میراسماعیل بن میرباقر حسینی خاتون آبادی  در قرن 11ق به خط نستعلیق  17سطری در 62 ورق کتابت شده دارای حواشی و شروح و ترجمه های متعددی است که به توضیح برخی از واژه ها پرداخته است.

جمع مجالس مناظره با خداناباوران

فاضل هاشمی همچنین به مناظره امام جعفر صادق(ع) پس از مجلس درس روزانۀ خود با افراد مختلف از جمله خداناباوران اشاره دارد که جمع این مباحثات در «توحیدمفضل» گردآمده است.

وی توضیح می دهد: مفضل‌بن‌عمر جعفی در کتابی که به «توحید مفضل» مشهور شده، مباحثی را به نقل از ایشان در چهار مجلس نوشته است که از دیدگاه کالبدشناسی و تن‌‌کارشناسی (آناتومی و فیزیولوژی)، فلسفی و جهان‌شناسی به تحکیم پایه‌های خداباوری طرف مباحثه می‌پردازد و در متن بعضی از این مناظرات به مسائل علمی همچون گردش خون که در آن زمان ناشناخته بوده، اشاره شده است.

این نسخه که به خط نسخ خوش 14 سطری توسط محمد شفیع در قرن 11به زبان عربی کتابت شده توسط شمس الدین پرویزی در مهر 1343 به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شده است.

مناظره با طبیب هندی در کتاب اهلیلجه

سیدمحمدرضا فاضل هاشمی همچنین دربارۀ نسخه خطی «اهلیلجه» که در قرن 11 کتابت شده است، می گوید: نقل است در این کتاب، امام دربارۀ شناخت خداوند جل‌ّجلاله به طرزی عجیب و بدیعی با طبیبی هندی مناظره کردند و برای او استدلال آوردند که آن طبیب هندی پس از این مناظره، به الوهیت و یگانگی خداوند اقرار کرد.

این رساله به زبان عربی و از امام جعفر صادق(ع)، در تبیین مبحث توحید و اثبات حضرت باری تعالی به تقاضای مفضل جعفی کوفی در رد منکران خداوند است که علامه مجلسی این رساله را در بحارالانوار در باب توحید آورده است.

احتجاج؛ مجموعه ای از مناظرات

فاضل هاشمی همچنین به کتاب ارزشمند «احتجاج» اشاره می کند و می افزاید: احمدبن علی طبرسی در این کتاب مجموعه‌ای از مناظرات امام صادق(ع) را گرد آورده است که بیش از 135 نسخۀ خطی و چاپ سنگی از آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

وی ادامه می دهد: از جمله مناظراتی که در این کتاب آمده، مناظره با یکی از منکران خدا دربارۀ وجود خدا، مناظره با ابوشاکر دَیصانی دربارۀ وجود خدا، مناظره با ابن ابی العوجاء دربارۀ وجود خدادربارۀ حدوث عالم، مناظره با یکی از منکران وجود خدا دربارۀ مسائل مختلف دینی، مناظره با ابوحنیفه دربارۀ شیوۀ استنباط احکام فقهی به‌ویژه قیاس و مناظره با برخی از علمای معتزله دربارۀ شیوۀ انتخاب حاکم و برخی احکام فقهی است.

فاضل هاشمی اضافه می کند: همچنین در «اصول کافی» اثر شیخ کلینی که از منابع اصلی حدیث شیعه است، مطالب و گزارش‌های زیادی از امام جعفر صادق(ع) نقل شده و 90 نسخۀ ارزشمند از آن در گنجینه موجود است که بیشتر آن‌ها مربوط به کتابت در قرون 11تا 14هجری قمری می شود.

وی همچنین به کتاب ارزشمند «کشف الغُمّه فی معرفه الأئمه(ع)» نوشتۀ علی‌بن عیسی اربلی با موضوع سرگذشت‌نامه و فضایل و معجزات ائمۀ اطهار(ع) اشاره می کند که 14 نسخۀ خطی و چاپ سنگی آن در این مجموعه موجود است و قدمت برخی از آن نسخه‌ها به قرن هفتم هجری قمری برمی‌گردد.

کارشناس‌مسئول بخش مخطوطات آستان قدس رضوی با اشاره به بیش از 700 نسخۀ خطی و چاپ سنگی در این مجموعه، از آثاری همچون «احتجاج»، «توحید مفضّل»، «اصول کافی» با موضوع امامان شیعه(ع)، صفات آن‌ها، دلایل امامت ایشان و«قصص الإنبیاء» روایت‌شده از امام جعفر صادق(ع) و چند اثر دیگر منسوب به امام صادق(ع) در این کتابخانه خبر می دهد.

همچنین «کتاب الوصیه»، «فال‌نامۀ امام جعفر صادق(ع)»، «کتاب الیوم واللیله»، «کتاب علل الشرایع» و «بحارالعلوم» روایت‌شده از امام صادق(ع) در اخبار و حدیث بوده که نسخه‌هایی از آن‌ها در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است.