گزارشی از قاب های جواهرات روضه منوره حرم امام رضا(ع)

در بین آن همه نور و روشنایی قاب هایی پر از اشیایی ریز و درشت قیمتی، بَر زمینه مشکی به طور خاص خودنمایی می کند و ذهن را به این تکاپو می اندازد تا بیشتر در مورد این قاب های مُزیّن بداند. خوانچه‌‎هایی از جواهرات زیبا که بر روی چهار دیوار روضه مطهر نصب شده‌اند.

بهزاد نعمتی پژوهشگر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی با معرفی این قاب‌های زیبای جواهرات می‌گوید: داخل روضه منوره و بر روی چهار دیوار اطراف ضریح، قاب هایی نصب شده که با اشیا قیمتی مزیّن شده است که به خوانچه های جواهرات معروفند. این خوانچه‌ها دربرگیرندۀ تعدادی از زینت‌آلات و اشیای قیمتی همچون گردن‌بند، دستبند، شمشیرها و خنجرهای مرصّع و جواهرات تقدیمی پادشاهان و بزرگان است که این اقلام پیش‌تر در خزانۀ آستان قدس نگهداری می‌شد و اکنون این اشیا قیمتی برای زینت حرم مطهر در داخل قاب‌های شیشه‌ای بر دیوارها نصب شده است.

جِقّه شاهی
وی می افزاید: تاریخ نصب این خوانچه‌ها به‌درستی معلوم نیست. اما مطابق اسناد، در دورۀ قاجار نصب اشیای نفیس بر روی دیوارهای حرم مرسوم شد، به‌طوری‌که ناصرالدین‌شاه در سال 1284ق قبل از ورود به حرم مطهر در دروازۀ پایین خیابان، جقّۀ سلطنتی را که مادرش به وی اهدا کرده بود از سر برداشت و به عنوان پیشکش به حرم مطهر ‌فرستاد و به تبعیت از ناصر الدین شاه، دیگران نیز اشیایی را تقدیم بارگاه مطهر کردند. این جواهرات بر دیوار بالاسر به‌طور زیبایی نصب شد تا هنگام ورود شاه و همراهان جواهرات تقدیمی منصوب باشد و این طور حدس زده می شود که آغازگر این سنت، ناصرالدین شاه قاجار است.

عکس، سندی ماندگار
نعمتی با اشاره به مستندات تاریخی این قاب‌ها می‌‌گوید: قدیمی ترین سندی که وجود این خوانچه ها را تایید می کند عکسی است که نشان‌دهندۀ تعمیرضریح سوم در سال 1311شمسی می باشد. در این عکس خوانچه‌ای بزرگ بر بالای دیوار پشت‌سر مبارک مشاهده می‌گردد. همچنین، در سال 1322شمسی،‌ محمدرضا‌شاه پهلوی، قَمه ای برای نصب در یکی از خوانچه‌های جواهرات  به حرم مطهر اهدا کرد که در اسناد، به سال آن نیز اشاره شده است. شاید جالب باشد بدانیم که اوّلین صورت‌مجلسی که در آن مشخصات اشیای قیمتی وجواهرات داخل خوانچه‌ها به تفکیک با قیمت آن ها آمده، مربوط به 24 اسفند 1324 به نوشتۀ احتشام کاویانیان می باشد. در این سال اشیای خوانچه‌های بقعۀ مطهر با نظارت کمیسیونی، پس از تنظیف و مطابقت با صورت‌مجلس قبلی، دوباره ارزش‌گذاری و هریک از خوانچه‌ها همراه با اشیا و سیاهۀ آن مجدداً لاک و مهر و در محل اوّلیه نصب شد. مطابق این صورت‌مجلس، اشیای داخل این خوانچه‌ها 104 قلم بوده که هجده قلم آن به اشیای نفیس اهدایی ناصرالدین‌شاه و خانوادۀ سلطنتی وی اختصاص داشته است.

اسناد و تغییرات
پژوهشگر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی با اشاره به جابجایی های صورت گرفته به دلیل تغییرات و تعمییرات در بنای روضه منوره می‌افزاید: این خوانچه‌ها و جواهرات درون آن ها همیشه ثابت نبوده، بلکه هر از چند گاهی به دلایلی جابه‌جا و تغییر ‌یافته است. از جمله در سال‌های 1342-1344شمسی پس از توسعۀ بقعۀ مطهر در ضلع غربی، خوانچۀ بزرگ وسط دیوار به دو خوانچۀ کوچک‌تر و سه ترنج زیبا تبدیل شد. در سال 1353شمسی نیز خوانچه‌های جواهرات حرم به‌سبب تعمیر کاشی‌ها و آینه‌کاری بقعۀ مطهر به خزانه منتقل و پس از انجام تعمیرات، دوباره در محل‌های تعبیه شده نصب گردید.

نعمتی در ادامه خاطر نشان می‌کند: همچنین، در سال‌های 1358 و 1359شمسی، پس از توسعۀ قسمت پشت‌سر مبارک و استحکام‌بخشی دو ضلع پیش‌رو و پایین‌پای مبارک، ضمن کاشی‌کاری نمای دیوارها مانند دیوار بالاسر، خوانچه‌های جواهرات این سه ضلع نیز به‌شکل دو خوانچۀ‌ کوچک‌تر در دو طرف دیوار نصب شد. احتمالاً در همین سال‌ها در هر یک از دیوارهای بقعه، سه ترنج یک شکل و یک اندازه تعبیه گردید. به‌این‌ترتیب در نخستین سال‌های انقلاب اسلامی، بقعۀ مطهر دارای هشت خوانچه و دوازده ترنج برای نمایش جواهرات و اشیای نفیس بوده است. قاب ها و ترنج‌های جواهرات تا سال 1373ش بدون تغییر باقی ماند. اما در این سال به‌سبب بمب‌گذاری حرم مطهر، اشیای داخل آنها که بر اثر شدت انفجار، منهدم، مفقود و معیوب شده بود که با تنظیم صورت‌جلسه‌ای جداگانه برای هر یک از خوانچه‌ها و ترنج‌ها، مجدداً تجهیز و آراسته شد. در سال 1378ش نیز به‌علت تغییر در مسیر کانال‌های تهویۀ روضۀ منوره و قرار گرفتن ترنج‌های جواهرات در مسیر آن، تمامی ترنج‌ها (12 عدد) برچیده و فقط در هر طرف دیوار یک ترنج بزرگ‌تر تعبیه شد.

پژوهشگر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی ادامه می‌دهد: در آخر بهمن 1379 با حضور کمیسیون طلا و جواهرات، دوازده ترنج قبلی به چهار ترنج جدید منتقل و برای تسهیل در امر تنظیف و یا تغییرات آینده، تمام خوانچه‌های چوبی به فلزی تبدیل و خوانچه‌ها بر روی صفحۀ چوبی (پرتابل) با روکش مشکی نصب شد. اشیای قیمتی داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها بعد از سال 1373ش تقریباً بدون تغییر بوده است. تنها دو مورد تغییر ایجاد گردید که یکی از این تغییرات مربوط به اردیبهشت 1377می باشد که یک عدد گردن‌بند اهدایی والده تولیت آستان قدس، آیت‌الله واعظ طبسی طی صورت‌جلسه‌ای در خوانچه شماره چهار در دیوار بالاسر نصب شد.

بهزاد نعمتی اضافه می‌کند: در سال های اخیر چیدمان خوانچه ها و ترنج ها بدون تغییر باقی مانده است که در حال حاضر هشت خوانچه و چهار ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه در روضه منوره قابل مشاهده می باشد. به‌این‌ترتیب‌که بر دو طرف هر دیوار، دو خوانچۀ مستطیل شکل به‌صورت قرینه و در ارتفاع کمی بالاتر بین آن ها، یک ترنج وجود دارد. در خوانچه ها اشیای حجیم‌تر مانند شمشیرها و خنجرها و در ترنج‌ها اشیای ظریف‌تر مانند گردنبندها و گوشواره ها نصب است. مطابق دفتر خزانه، 194 قطعۀ نفیس درون خوانچه‌ها و 73 قطعۀ نفیس‌ درون ترنج‌ها قرار دارد که ممکن است در سال های اخیر تغییرات کمی وارد شده باشد.

جای جای گنبد و بارگاه مطهر ثامن الحجج(ع) جلوگاه ارادتمندانی است که هر یک به وسع خود سعی در خدمتگزاری به علی ابن موسی الرضا(ع) را داشته اند... فرقی نمی کند اهدای جواهری قیمتی باشد یا جفت کردن کفشی در جلوی پای زائری خسته... مهم نیتی است که در پَس هر عملی نهفته است ...

گزارش: طاهره فجر داودلی