«المفردات فى غريب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنى به زبان عربى، تألیف راغب اصفهانى در قرن ۵ هجری قمری است. این اثر به فارسى هم ترجمه شده است.
روش راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر اساس ماده اصلى کلمه مرتب شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ذکر کرده، سپس معانى مجازى را ارائه می‌کند.
وى در تفسیر کلمات، از قرآن، حدیث و سروده‌ها و اقوال عرب شاهد آورده است. او همچنین از قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن نیز استفاده کرده است.
راغب در تفسیر از على بن ابیطالب(ع)، امام صادق(ع)، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفیان و برخى دیگر نیز نقل قول کرده است.
پایگاه خبری شبکه الجزیره در مطلبی، به چگونگی نجات این کتاب از حمله مغول در زمان حمله هولاکوخان (نوه چنگیزخان) به بغداد پرداخته است که در زیر ارائه می‌شود:
تخریب کتابخانه بغداد به دست مغولان در سال ۶۵۶ هجری قمری، از وحشتناک‌ترین جنایات در تاریخ اندیشه بشری محسوب می‌شود. چرا که این کتابخانه در آن زمان بزرگترین کتابخانه دنیا بود و کتاب‌های مختلفی از انواع علوم و فنون در آن جمع‌آوری شده بود.
با وجود قتل و کشتار لشگر هلاکوی مغول، برخی طالبان علم در آن زمان برای نجات این کتاب‌ها اقدام کرده و توانستند برخی از آنها از جمله کتاب «المفردات فی غریب القرآن» نوشته راغب اصفهانی را نجات دهند.
نابود کردن کتاب‌ها
دکتر هلال کاظم الشبلی، استادیار دانشگاه‌های عراق در گفت‌وگو با الجزیره می‌گوید: نابودی کتاب‌ها در زمان اشغال بغداد توسط مغول‌ها به سبب هرج و مرجی رخ داد که این شهر با آن مواجه بود؛ در آن زمان کتابخانه‌ها و خانه‌های علما، امرا و سرشناسان بغداد مورد حمله مغولان قرار گرفت و بیشتر آنها در حین جنگ از بغداد مهاجرت کردند. بنابراین خانه‌های آنها سرقت شد و کتاب‌ها بیشتر در معرض نابودی و سوزانده شدن قرار گرفتند.
الشبلی توضیح می‌دهد که این مسئله به شناخت فکری مردم بغداد خدشه وارد کرد چرا که دستاوردهای علمای نخستین، پایه و اساس علم و اندیشه محسوب می‌شد و پژوهشگران و محققان به آنها تکیه می‌کردند. لذا در آن دوران بغداد روزهای تاریکی را در نتیجه اشغالگری مغولان و سوزانده شدن کتابخانه‌ها و مهاجرت علما به خود دید.
الشبلی معتقد است که از بین رفتن کتاب‌ها انتخابی نبوده است زیرا بسیاری از کسانی که کتاب‌ها را از بین می‌بردند، فرقی میان کتاب‌های مذهبی یا دیگر کتاب‌ها قائل نبودند و سربازان مغول با زبان عربی آشنایی نداشتند که کتاب‌ها را انتخاب کرده و نابود کنند.
کتاب «المفردات فی غریب القرآن»
اسعد عبدالله، نویسنده و ادیب عراقی می‌گوید: از معدود کتاب‌هایی که از نابودی نجات یافت می‌توان به «المفردات فی غریب القرآن» اثر حسین بن محمد راغب اصفهانی (متوفای سال ۵۰۲ هجری/۱۱۰۸ میلادی) اشاره کرد. راغب اصفهانی ادیبی اصفهانی‌الاصل بود که در بغداد می‌زیست و در زمینه‌های مختلف از جمله تفسیر، ادبیات و بلاغت کتاب نوشته است.
عبدالله ادامه می‌دهد: این کتاب یکی از مشهورترین و پرفایده‌ترین کتاب‌های راغب اصفهانی به شمار می‌رود؛ چرا که کلمات دشواری را که در قرآن کریم آمده، تفسیر کرده است و مانند کتاب‌های لغت، بر اساس حروف الفبا دسته‌بندی شده است که این امر موجب سهولت استفاده پژوهشگران و رسیدن به مقصود در کمترین زمان ممکن شده است.
عبدالله تأکید می‌کند: این کتاب از ویژگی‌ها و جایگاه علمی بالایی برخوردار است و انسان را به کلیدهای آیات قرآن راهنمایی می‌کند. این کتاب حدود ۱۰ قرن پیش به شکل الفبایی نگاشته شده یعنی به همان روشی که محققان و نویسندگان زمان ما از آن استفاده می‌کنند. این نشان‌دهنده سابقه علمی بسیار بالای اصفهانی بوده است.
محو تمدن اسلامی
در همین راستا دکتر محمد عبدالقادر الدوری، متخصص زبان عربی می‌گوید: بغداد در گذشته مرکز علم و معرفت و برگزاری جلسات علمی و زبان‌شناسی بود. در آن زمان مکتب بغدادی در نحو عربی، مکتبی معتبر به حساب می‌آمد که دارای اصول و علمای خاص خود بود. در آن دوران فعال تاریخ امت اسلامی، دانشمندی از اصفهان ظهور کرد که ساکن بغداد بود و علم لغت را از علمای این رشته فرا گرفته بود.
الدوری می‌افزاید: از دستاوردهای اصفهانی برای کتابخانه‌های عربی قرآنی کتاب المفردات بود که بر اساس ریشه کلمات به ردیابی معانی آنها می‌پرداخت و معانی خیالی را رد می‌کرد.
وی همچنین درباره اینکه چگونه هزاران کتاب در آن زمان به رود دجله ریخته شده و تمدن آن دوران محو و همه علوم با نابودی کتاب‌ها از بین رفتند، نیز سخن گفت.
نجات یافتن کتاب‌ها
از سوی دیگر، دکتر محمود شمس‌الدین الخزاعی، محقق و استاد دانشگاه، سقوط بغداد به دست مغول‌ها را خسارت بزرگی بر فرهنگ و تمدن اسلامی توصیف کرد که آتش آن شمار زیادی از کتب علمی کمیاب را سوزاند. مغول‌ها همچنین بیت الحکمه را که یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان در آن دوران بود، به آتش کشیدند و کتاب‌های آن را در رودخانه‌های دجله و فرات انداختند، تا جایی که گفته شده «آب رودخانه دجله با خون قربانیان و جوهر کتاب‌ها به رنگ‌های قرمز و آبی درآمده است.»
الخزاعی تأکید کرد: نسخه خطی که به عقیده او دست‌نویس اصلی کتاب مفردات القرآن اصفهانی است در کتابخانه القادریه بغداد موجود است زیرا یکی از مسلمانان در زمان اشغال بغداد توسط مغول‌ها توانسته است آن را از آب دجله بیرون آورد.
به گفته الخزاعی، نجات‌دهنده کتاب در صفحه اول آن نوشته است: «لقد انتشلت هذا الكتاب من نهر دجلة بعد أن رماه التتر وذلك سنة ۶۵۶ هجرية، وأنا الفقير إليه تعالى محمد بن أبي بكر بن أبي فوارس: این کتاب از رود دجله، پس از آنکه در سال ۶۵۶ هجری به وسیله قوم تاتار در رودخانه انداخته شده بود، از آب گرفته شده است، و من، فقیر الی الله، محمد بن ابی بکر بن ابی فوارس هستم». بقیه کلمات نیز به دلیل حل شدن جوهر نوشته در آب، خوانا نیست.
ریخته شدن خون علم و دانش
دکتر عمادالدین خلیل، اندیشمند و مورخ اسلامی نیز می‌گوید: کتاب‌های خطی به طور کلی از بین نرفته‌اند زیرا کتاب‌هایی که در معرض نابودی قرار نگرفتند در همان زمان به شهر مراغه در ایران منتقل شدند.
وی در گفت‌وگو با الجزیره تخمین زده است که حدود ۹۰ درصد از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های بغداد نابود شده است و کتاب‌هایی که باقی مانده در کتاب «تاریخ الادب العربی» نوشته کارل بروکلمان به آنها اشاره شده است.
حسین نهابه، ناشر و مترجم عرب نیز اشغال بغداد توسط مغولان و به آتش کشیدن کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه بیت الحکمه بغداد را فاجعه‌ای بزرگ دانست که در اثر آن رود دجله با خون کشته شدگان و جوهر کتاب‌ها رنگین شد. جنگ هولاکو تنها به بغداد منتهی نشد، بلکه تمام شهرهای عراق را در برگرفت چرا که مغولان تلاش کردند هرچیزی را که با نژاد عرب در عراق ارتباط دارد، نابود کنند.
نهابه می‌افزاید که سریال غارت کتب خطی و گرانبها همچنان ادامه دارد؛ چه از طریق سرقت آنها یا فروختن یا قاچاق آنها به خارج. چنانکه یک مسافر انگلیسی که بزرگترین سارقان کتاب‌های بغداد محسوب می‌شود، بیش از ۱۲۰۰ کتاب خطی از عراق به سرقت برد و آنها را به کتابخانه موزه بریتانیا منتقل کرد. این سرقت‌های فرهنگی همچنان در مقابل چشم همگان ادامه دارد بدون اینکه جلوی آنها گرفته شود.
وی نتیجه می‌گیرد که کتابخانه‌ها و مطبوعات عراقی اخیراً رونق زیادی یافته است، به ویژه پس از خروج عراق از بند هفتم منشور سازمان ملل متحد، زیرا مقامات ذی‌صلاح از هیچ تلاشی برای رساندن اندیشه علمای عراقی به تمام نقاط جهان عرب دریغ نکرده‌اند.
ترجمه: فرشته صدیقی
