«چون در ایام محرم، قرار تعزیه‌داری است، لهذا اعلیحضرت پادشاهی از اول محرم تا دَه روز، امنا و اعیان دولت را مرخص فرمودند که در تکایا مشغول تعزیه‌داری جناب سیدالشهداء علیه ‌آلاف‌التحیه‌ و‌الثنا باشند...» و این جملات اولین متنی بود که درباره محرم در اولین روزنامه رسمی ایران، یعنی «وقایع اتفاقیه» چاپ شد.

از زمان چاپ و نشر مطبوعات این ابزار رسانه همیشه جایگاه مهمی را در انتقال اندیشه‌های حکومتی سیاسی دینی و فرهنگی به جامعه مخاطب خود ایفا کرده است.

محرم و صفر، ایام شهادت سید و سالار شهیدان اسلام حضرت اباعبدالله الحسین(ع) همیشه و هر ساله نقش و جایگاه پررنگی را در مطبوعات به خود اختصاص داده است که این جایگاه از اوان ظهور مطبوعات چاپی در کشور وجود داشته است.

انعکاس نخستین اخبار محرم از 1267قمری

آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی تنها مرکزی است که دوره کامل «وقایع اتفاقیه» و حتی نسخه دست‌نویس 35 شماره اول این روزنامه را که در سال 1334 قمری توسط اشرف‌السلطنه، همسر اعتمادالسلطنه، وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شده است را در اختیار دارد.

به گفته رئیس ادارۀ مطبوعات، علاوه بر این روزنامه‌، اخبار و وقایع مربوط به عزاداری محرم در برخی از مطبوعات دوره قاجار تا نشریه‌های در حال انتشار به چاپ رسیده است.

ابراهیم حافظی ضمن معرفی نشریات محرمی موجود در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی، این مرکز را بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعاتی شرق کشور عنوان می‌کند که با در اختیار داشتن مجموعه‌ای گسترده از نخستین و قدیمی ‌ترین مطبوعات چاپ‌شده در ایران، نخستین روزنامه‌های رسمی ایران را که اخبار عزاداری‌های حسینی در سال 1267 قمری در آن‌ها انعکاس یافته را در خود جای داده است.

وی توضیح داد: «در آرشیو مطبوعات بیش از 20 عنوان روزنامه از دوره قاجار موجود است که شروع انتشار آن‌ها به محرم الحرام بر‌می‌گردد و براساس بررسی انجام ‌شده معدودی از آن‌ها به مراسم عاشورا اشاره کرده‌اند.»

از دیگر روزنامه‌های مهم دوره قاجار که اخبار و مقاله‌هایی را درباره قیام امام‌حسین(ع) به چاپ رسانده، روزنامه «حبل‌المتین» کلکته است که در بسیاری از سال‌های انتشار خود، پس از دهه محرم اتفاقات این دهه و آداب و رسوم عزاداری در شهر کلکته هندوستان را به چاپ رسانده و همچنین در برخی از شماره‌های خود خبرهایی از عزاداری مردم در شهرهای مختلف ایران را منتشر کرده است.

قدیمی‌ترین‌ نشریات محرمی

از میان اولین، قدیمی‌ترین‌ و خاص‌ترین‌های نشریات محرمی حافظی ابتدا به اولین روزنامۀ چاپ مشهد اشاره دارد.

روزنامه ادب به‌عنوان اولین روزنامه چاپ مشهد، در سال 1318 قمری به چاپ رسیده و دریکی از شماره‌ هایش نوشته است: «در این اوقات که ایام محرم‌الحرام و تعزیه‌داری جناب سید‌الشهداء است عموم علما و سادات و اعیان و اشراف و رعایا و برایا در تکایا بمراسم تعزیه‌داری قیام و بدعاگویی دوام دولت جاوید مدت علّیه اقدام دارند...».

به گفته وی روزنامه خورشید یکی از مهم ‌ترین روزنامه‌های عصر مشروطه در مشهد محسوب می‌شود. این روزنامه‌ که وقایع شهری را به بهترین شیوه منتشر می‌کرده و در اولین شماره‌اش که محرم 1325 قمری چاپ شده است، به شرح تعزیه‌داری در شهر مشهد پرداخته و ضمن نکوهش زمانه امام حسین(ع) آورده است: «ایام این ماه غم ‌افزا، یعنی دهه عاشورا، همان روزهایی است که در یک ‌هزار و دویست ‌و ‌شصت ‌و‌چهار سال قبل، فخر عالم انسانیت و زبده کاینات، حضرت سیدالشهداء حسین‌ بن علی ‌بن ابیطالب... در صحرای کربلا و در مقابل لشکر کفر و استبداد، جان و مال و اهل و عیال خود را فدای آزادی ملت اسلام کرده...»

همین روزنامه درباره عزاداری مردم مشهد نوشته است: «در مشهد مقدس که مرکز حقیقی اسلام و مجمع اهل ایمان است، از غره ماه قاطبه مردم در مساجد و تکایا و خانه‌ها فرش عزا گسترده و همه‌ روزه دسته‌ های متعدده با علم‌های سیاه و دل‌های پر آه با حالتی مؤثر و سوزناک در کوچه و بازار در گردش بودند؛ خاصه دسته تبریزیان‌ که در همه جای عالم مقدمه ‌الجیش عزاداران این بزرگوارند. از روز اول ماه تا دوازدهم با جمعیت و ازدحام از کسبه و تجار والامقام در نهایت متانت و انتظام، سینه ‌زنان و گریه کنان رسم عزاداری برپا می‌دارند. سایر دسته ‌ها هم از طهرانی و بروجردی و هروی و غیره عموم مردم را به فیض می‌رساندند...».

انعکاس ادبیات عاشورایی در روزنامه‌ها

حافظی همچنین به چاپ ادبیات و شعر در وصف عاشورا و کربلا در روزنامه فارس اشاره دارد که در اولین شماره خود که محرم 1335 قمری رد شیراز به چاپ رسید اشاره دارد.

این روزنامه در اولین شماره‌اش ضمن عرض تسلیت ایام، این ابیات را به چاپ رسانده است: «عرصه شطرنج حق است کربلا/ پس شهیدان بلا را زد صلا/ پیلپا(گرز) و تیغ اعدا آختند/ شهسواران رخ بخون تر ساختند/ هم سواره هم پیاده هم وزیر/ رفت و تنها ماند شاه بی‌نظیر...».

تالار محققان اداره مطبوعات آستان قدس رضوی با اشتراک پایگاه‌های مختلف اطلاعاتی مانند نورمگز، مگیران، ایران‌نمایه، سیویلیکا و... و همچنین فراهم‌ آوری نسخه‌های چاپی قدیمی‌ ترین تا جدیدترین نشریات چاپ‌ شده در ایران، مرجع کاملی برای بازیابی مقالات و اخبار مرتبط با وقایع ماه محرم است و در حال حاضر، از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی بیش از 60 هزار عنوان مقاله و ده‌ ها هزار خبر و گفتگو در این موضوع، در محل تالار محققان مطبوعات در دسترس پژوهشگران قرار دارد.