امسال در حالی یکصدمین سال نخستین ترجمه آلبانیایی قرآن به وسیله یک مسیحی به نام «ایلو میتک چافزِزی»(به آلبانیایی Ilo Mitkë Qafëzezi) در سال ۱۹۲۱ را پشت سر می‌گذاریم که در کتابخانه‌های آلبانی، کوزوو و مقدونیه شمالی بیش از ۱۰ ترجمه قرآن دیده می‌شود؛ نخستین ترجمه آلبانیایی کلام وحی در آن زمان تنش زیادی ایجاد کرد و این مسیحی فرهیخته آلبانیایی به ترجمه قرآنی روی آورد که در آن زمان طبق اعتقاد فقها بر مسلمانان حرام بود.

چافززی در سال ۱۸۸۹ در شهر «کورچه» واقع در جنوب شرقی آلبانی دیده به جهان گشود و یک معلم، محقق و نویسنده پرکار در موضوعات تاریخی و مذهبی بود، در ۱۳ سالگی به ایالات متحده رفت، سپس در سال ۱۹۲۴ به کورچه بازگشت و در آنجا به عنوان معلم و سپس مدیر مدرسه رومانیایی شهر مشغول به کار شد.

این نویسنده آلبانیایی در سال ۱۹۶۴ بدرود حیات گفت و ترجمه‌ای از قرآن به زبان آلبانی از خود به یادگار گذاشت که با وجود مخالفت‌ها، مصرانه برای انجام آن تلاش کرد تا قشر مذهبی و علاقه‌مندان به کلام وحی که با زبان عربی آشنایی نداشتند، آیات الهی را به واسطه آن دریابند.

تلاش برای عبور از مخالفت‌ها

او هدف ارزشمند آشنایی مسیحیان آلبانی با کتاب مقدس برادران مسلمان را پیش روی خود قرار داده بود؛ مسلمانانی که به دلیل جو خفقان در آن زمان حتی جرئت تفکر درباره ترجمه قرآن به آلبانی نداشتند؛ زیرا مفتی کل آلبانی در سال ۱۹۲۴ فتوای تحریم خواندن ترجمه قرآن از سوی مسلمانان را صادر کرده بود و همه این‌ها در شرایطی بود که اغلب مسلمانان آلبانیایی قرائت و درک قرآن به عربی را به خوبی نمی‌دانستند.

بنا به گزارش alaraby.co، این ترجمه راه را برای رقابت در زمینه ترجمه قرآن به آلبانیایی باز کرد و تنها یک سال پس از استقرار دولت جدید آلبانی در سال ۱۹۲۱ نخستین ترجمه قرآن با امضای یکی از نمادهای نهضت ملی‌گرایانه آلبانی یعنی «ایلو میتک چافزِزی» منتشر شد؛ مترجمی که در زمینه ادبیات(شعر، داستان و تئاتر) و روزنامه‌نگاری زبانزد بود و انگیزه ملی‌گرایانه او را به ترجمه کلام وحی به زبان آلبانیایی سوق داد.

قرآن را در آن زمان تنها فقهای آلبانیایی به زبان عربی می‌فهمیدند و افراد دیگر تنها سوره‌های کوتاه قرآن را بدون استاد خاصی برای نماز حفظ می‌کردند؛ در حالی که معنای آن را نمی‌دانستند.

درج هدف در مقدمه جزء یک

در چنین شرایطی چافززی که ترجمه انگلیسی قرآن «جرج سیل»، مستشرق آلبانیایی را خوانده و درک کرده بود، با خود فکر کرد که هم‌وطنانش نیز حق دارند قرآن را به آلبانیایی بخوانند و از آن بهره‌مند شوند و آن را درک کنند.

این انگیزه وی در مقدمه جزء نخست قرآن که سوره‌های بلند مانند بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام و همچنین سوره حمد را در خود جای داده، واضح و مشخص است، این ترجمه در ۱۹۲۱ منتشر شد و این مترجم آلبانیایی هدفش این بود که پرده نازک مبهمی را که میان مسلمانان آلبانی و برادران مسیحیشان وجود دارد، کنار بزند؛ هر چند که از مسلمانان می‌شنید که ترجمه قرآن گناه بزرگی است.

پرچم آلبانی

چافززی هموطنانش را مخاطب قرار داد و در این باره گفته بود «ای مسلمانان و مسیحیان، بیایید کتب دینی را به موضوعی کاملاً دینی تبدیل کنیم، هیچ دلیلی ندارد احساسات مذهبی را تضعیف کنیم؛ اما باید با تعصب دینی مبارزه کنیم تا به طور کامل از دل‌های مردمان آلبانی که آلبانی آزاد را دوست دارد، ریشه کن شود و کشور در مسیر تمدن باشد؛ در غیر این صورت بسیار زیان خواهیم دید».

ترجمه‌ام بی نقص نیست

از سوی دیگر او در عین ایمان به رسالت ملی‌گرایانه‌ای که بر دوش می‌کشید، در پایان مقدمه‌اش متواضعانه آورده است که متأسفانه ترجمه‌اش در اصل از زبان عربی انجام نشده، بنابراین نمی‌تواند کامل و بی‌عیب و نقص باشد؛ اما امیدوار است سرآغازی برای یک ترجمه کامل باشد، یا اینکه کمکی باشد برای عالم مسلمانی که افتخار ترجمه قرآن از عربی(به آلبانیایی) را خواهد داشت.

ترجمه چافززی، ساده و مستقیم، بدون تفسیر و بدون دخالت مترجم در توضیح مسائل مربوط به مسلمانان بود و در نخستین نسخه عرضه‌شده آن در نشریه علمی سال ۱۹۲۶ درباره آن آمده بود که «این ترجمه می‌توانست بیشتر موفق باشد اگر مترجم زبان انگلیسی را بهتر می‌دانست و زبان آلبانیایی را بهتر می‌نوشت».

«فتحی مهدیو»، کارشناس ترجمه‌های قرآن و کسی که برای نخستین بار در سال ۱۹۸۵ قرآن را از عربی به آلبانی ترجمه کرد نیز تأکید دارد که ترجمه چافززی به طور کل موفق بوده و در آن توهین به مسلمانان دیده نمی‌شود.

در آن زمان ایده ترجمه قرآن، انگیزه‌ای برای فقهای مسلمان در قاهره، استانبول و تیرانا بود و تیرانا، پایتخت آلبانی جدید در آن زمان گرایش استقلال از اسلام عثمانی(اسلام رایج به سبک حکومت عثمانی) و تشویق به اسلام منسجم در چارچوب اروپایی را داشت، «شیخ وهبی دِبرا»، مفتی وقت در پایان سال ۱۹۲۴ فتوایی صادر و در آن تأکید کرد دو ترجمه جدید قرآن به ترکی و آلبانی، اشتباهات زیادی دارد؛ بدون این که برای این ادعای خود شاهد مثالی بیاورد.

در این فتوا آمده بود: «آن گروه از مسلمانانی که اشتیاق به دین آنها را به خواندن چنین ترجمه‌هایی سوق می‌دهد، بدانند که اشتباهاتی که در ترجمه‌های مذکور وجود دارد، ممکن است عقایدشان را متزلزل کند؛ بنابراین به آنان توصیه می‌کنیم که به این ترجمه‌ها توجه نکرده و آن‌ها را نخوانند.»

حمایت مسلمانان و مسیحیان بدون تعصب

چافززی نسبت به چنین حساسیت‌هایی آگاه بود؛ به همین دلیل در مقدمه‌اش ابراز امیدواری کرده بود که ترجمه‌اش کمکی باشد برای عالم مسلمانی که افتخار ترجمه قرآن از عربی(به آلبانیایی) را خواهد داشت. با این وجود او از حمایت مسلمانان و مسیحیان آلبانی که تعصب دینی نداشتند، برخوردار شد و وزارت آموزش آلبانی از او قدردانی کرد و در سال ۱۹۲۲ این خبر در روزنامه‌های استانبول منتشر شد که آلبانی‌ها قرآن را ترجمه کرده‌اند؛ در حالی که ترک‌ها چنین کاری انجام نداده‌اند؛ همین خبر سبب شد در ۱۹۲۴ دو ترجمه ترکی از قرآن انجام شود.

آرزوی چافززی در مقدمه ترجمه‌اش در سال ۱۹۲۴ به تحقق رسید و یک عالم مسلط به زبان عربی و قرآن به نام «حافظ علی کورچه»(۱۹۵۷ ـ ۱۸۷۳) به نشر ترجمه تفسیری از قرآن در چند قسمت، در نشریه «الصوت السامی: صدای بلند» متعلق به جماعت مسلمان آلبانی که نماینده مسلمانان در مقابل دولت بود، اقدام کرد، هر چند که حافظ علی کورچه کارش را انجام داد؛ اما سرنوشت ترجمه وی مبهم ماند.

چافززی بخش دوم ترجمه‌اش را در سال ۱۹۲۷ منتشر کرد و در مقدمه این بخش یک بار دیگر بر انگیزه ملی خود برای چنین کاری که پیش‌تر در بخش اول بر آن تأکید کرده بود، اذعان کرد؛ اما این بار عذرخواهی کرد که نمی‌تواند به وعده خود مبنی بر انتشار ترجمه قرآن در ۴ بخش عمل کند، او تصمیم گرفته بود این کار را در ۱۰ قسمت(جلد) با قیمت پایین برای هر جلد منتشر کند تا در دسترس همه آلبانی‌ها قرار بگیرد.

انتشار بخش دوم ترجمه، جماعت مسلمان آلبانی را ترغیب کرد که طرح ترجمه قرآنی را که به «حافظ ابراهیم دالیو» سپرده بود و در سال ۱۹۲۹ منتشر شد، با عنوان «زبدة معانی القرآن الکریم» در هفت جلد منتشر کند؛ هر چند که همه بخش‌های آن بعدها منتشر نشد و به سرنوشتی دچار شدند که دیگر تلاش‌های در خور در زمینه ترجمه قرآن دچار شدند.

اسناد به دست‌آمده نشان می‌دهد با رسیدن حزب کمونیست آلبانی به قدرت، شورای کل جماعت مسلمان آلبانی در سال ۱۹۴۶ ایده ترجمه قرآن از زبان ترکی به آلبانی را مطرح کرد و این ایده به وسیله «اسماعیل حقی» تحقق یافت و جلد اول آن که سوره بقره را شامل می‌شد، منتشر شد؛ اما سرنوشت این ترجمه نیز در هاله‌ای از ابهام ماند.

در نهایت «فتحی مهدیو» که چهره‌ای آکادمیک بود، نخستین ترجمه کامل از قرآن به زبان آلبانی را در سال ۱۹۸۵ در پریشتینا، پایتخت کوزوو مستقیما از عربی به آلبانیایی منتشر کرد تا راه را در برابر ۱۰ ترجمه دیگری که در پی آن تا سال گذشته منتشر شدند، بگشاید.

روی جلد بخش اول این ترجمه عبارت «قرآن مجید» نوشته شد، در حالی که روی جلد بخش سوم که سال ۲۰۱۵ منتشر شد، عبارت «قرآن کریم؛ ترجمه به آلبانیایی از فتحی مهدیو» دیده می‌شد.

ترجمه و تنظیم: زهرا نوکانی