یکی از اعمالی که در ماه رجب در ایّام‌البیضِ در روزهای سیزدهم تا پانزدهم به‌جا آورده می‌شود اَعمال ام داوود است. این اعمال را امام صادق(ع) به ام‌داوود مادر رضاعی‌اش به‌منظور آزادی فرزند او داوود آموزش داده است. در چند منبع روایی شیعه این حدیث مصباحُ المُتَهَجِّدِ شیخ طوسی و اِقبال الاَعمالِ سید بن طاوس آمده است. به‌ گفته ام‌داوود، پس از انجام‌ دادن این اعمال، داوود آزاده شده و به خانه برگشته است. برخی از علمای برجسته شیعه همچون شیخ طوسی و سید بن طاووس، انجام‌دادن این اعمال را برای برآورده‌شدن حاجات و رفع ظلم مؤثر دانسته‌اند. ام‌داوود دختر عبدالله بن ابراهیم و همسر حسن مُثَنّی است. از آنجا که فرزندش، داوود نام داشت، به ام‌‌داوود شهرت یافت. ام‌داوود مادر رضاعی امام صادق(ع) بوده است.

ماجرای بیان اعمال ام‌داوود

شیخ صدوق در کتاب «فضایل ماه‌های سه‌گانه» و سیدبن طاووس در کتاب «اِقبال الاَعمال» داستان بیان اعمال ام‌داوود را نقل کرده‌اند که خلاصه آن به این ‌شرح است: داوود پسر ام‌داوود توسط حکومت منصور دوانیقی، خلیفه عباسی اسیر می‌شود و به زندانی در عراق منتقل می‌شود. ام‌داوود تا مدت‌ها از او بی‌خبر می‌ماند و هرچه دعا می‌کند، از او خبری نمی‌رسد؛ تا اینکه روزی نزد امام صادق(ع) می‌رود، امام سراغ داوود را می‌گیرد و او ماجرا را برای امام صادق(ع) تعریف می‌کند. امام(ع) فرمود: چرا از دعای «استفتاح» و دعای «اجابت» و «نجاح» غافلی! این دعا، دعایی است که درهای اجابت الهی را می‌گشاید و فرشتگان از آن استقبال می‌کنند و دعا کننده را به اجابت دعایش، بشارت می‌دهند و کسی که این دعا را بخواند، پاداش او بهشت است. پرسیدم: این دعا و عمل به آن چگونه است؟ امام(ع) فرمود: ماه رجب نزدیک شده است و این ماه، ماهی ارزشمند است و دعاها در آن به اجابت می‌رسد، در سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب، روزه بگیر! امام(ع) در ادامه نحوه اعمال را بیان کرد و فرمود: این دعا، بسیار شریف و پرارزش است که مشتمل بر اسم اعظم خداست و هر کس آن را بخواند، حاجت او برآورده می شود.

ام‌داوود می‌گوید: آن حضرت، دعا را برای من نوشت، من آن را به خانه بردم و انجام دادم تا آن که در شب شانزدهم، پس از افطار و عبادت به خواب رفتم؛ رسول خدا(ص) را در خواب دیدم، آن حضرت، علاوه بر بشارت بهشت و آمرزش گناهان، خبر آزادی و بازگشت فرزندم را به من داد؛ چند روزی نگذشت که پسرم آزاد شد و با عزت و احترام نزدم بازگشت و جریان آزادی خود و اموری را که سبب آن شد، برای من تعریف کرد. ام‌داوود می‌گوید چندی پس از انجام‌دادن آن اعمال، داوود به خانه برگشته و گفته است که او را در نیمه رجب آزاد کرده‌اند.

اعمال ام‌داوود به این شرح است: ابتدا باید ایام البیض یعنی روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب را روزه گرفت؛ سپس در روز پانزدهم هنگام ظهر غسل کرد و نماز ظهر و عصر را به‌جا آورد، همراه با رکوع و سجود نیکو و در مکان خلوتی که چیزی انسان را مشغول نکند و کسی با او سخن نگوید. پس از پایان نماز، رو به قبله صد بار سوره حمد، صد بار سوره اخلاص و ده بار آیه الکرسی، یک بار هریک از سوره‌های انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، سجده، شوری ، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم، انشقاق و سوره‌های بعد از آن تا آخر قرآن را قرائت کرد و در آخر دعای استفتاح یا همان دعای ام داوود خوانده می‌شود.

اعمال ایام البیض و اعمال ام داوود

در حدیثی که در آن امام صادق(ع) اعمال ام‌داوود به وی آموزش داده است، درباره اهمیت آن آمده است: خداوند درهای آسمان را برای آن باز می‌کند، فرشتگان به اجابت آن بشارت می‌دهند و پاداشی کمتر از بهشت ندارد. برخی از علمای مشهور شیعه چون شیخ طوسی، سیدبن طاووس و محمدباقر مجلسی گفته‌اند دعای ام‌داوود در رفع گرفتاری و برآورده‌شدن خواسته‌ها و برداشتن ستم، مؤثر است. امروزه کسانی که از سیزدهم ماه رجب، به اعتکاف می‌روند، اعمال ام‌داوود را نیز به‌ جا می‌آورند.

در علل‌الشرایع آمده است: «جبرئیل آدم (ع) را در حالی که سر تا پا سیاه شده بود به زمین فرود آورد. فرشتگان وقتی آدم را با این هیئت دیدند به ضجه در آمده و گریستند و به درگاه حق تعالی عرضه داشتند: پروردگارا مخلوقی را آفریدی و از روح خود در او دمیدی و فرشتگانت را به سجده کردنش وادار نمودی حال با یک گناه رنگ سفیدش را به سیاهی مبدل فرمودی! منادی از آسمان ندا می‌دهد: امروز را برای پروردگارت روزه بگیر، آدم آن روز را که مطابق با روز سیزدهم ماه بود روزه گرفت، پس ثلث سیاهی از او زائل گشت. سپس منادی در روز چهاردهم ندا کرد: امروز را برای پروردگارت روزه بگیر. آدم آن روز را هم روزه گرفت و ثلث دیگر از سیاهی زائل گردید. روز پانزدهم باز منادی او را به گرفتن روزه دعوت نمود، وی آن روز را هم روزه گرفت و تمام سیاهی او زائل گردید و به همین خاطر این ایام به ایام البیض موسوم شد»

 مهم‌ترین عمل در این سه روز اعتکاف و روزه است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌نویسد: زمانی که حضرت مریم (س) به افتخار دیدار با فرشته الهی نائل آمد از مردم فاصله گرفت، هدف از دوری کردن از مردم روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است. علامه مجلسی در بحارالانوار از اعتکاف حضرت سلیمان (ع) در بیت‌المقدس روایت کرده است و علامه حلی (ره) نیز در کتاب تذکره الفقها به مشروعیت این ایام در ادیان پیش تصریح کرده است که «ایام البیض» دارای پیشینه‌ای به قدمت همه ادیان الهی و آسمانی است.

 حضرت آیت‌الله جوادی آملی در مورد فضیلت این ایام می‌نویسد: عبادت ذات اقدس الله، شئونی دارد نظیر طواف در حج و عمره، گاهی هم وقوف و عکوف و اقبال همراه با تعظیم و بزرگداشت را در خانه خود واجب یا مستحب می‌شمارد، نظیر اعتکاف. از اینکه اعتکاف در کنار طواف و عدل رکوع و سجود قرار گرفته معلوم می‌شود که از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه ذات اقدس الله است.

منابع

حدیثی که در آن اعمال ام داوود بیان شده است، در منابع مختلف روایی شیعه آمده است. قدیمی‌ترین کتابی که از اعمال ابن‌داوود سخن گفته است، «فضائل الاَشهُر الثَّلاثه» اثر شیخ صدوق است. در این کتاب تنها سند اعمال ابن‌داوود و ماجرای بیان آن آمده است. شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» و سیدبن طاووس، در «اِقبال الاعمال» اعمال ام‌داوود را ذکر کرده‌اند. در کتاب‌های «بَلَدالامین» و «مصباح» ازکَفعَمی «بِحارالانوار» نوشته علامه مجلسی و «مفاتیح الجِنان» اثر شیخ عباس قمی نیز اعمال ام‌داوود به‌نقل از کتاب‌های پیشین آمده است.