یک روانشناس ضمن تشریح راه‌کارهای برگرفته از قرآن که باور به آنها موجب کاهش استرس می‌شود، گفت: مکانیسیم‌های دفاعی مثبت‌نگر در قرآن مطرح شده که به کمک آنها می‌توان حداقل استرس را تجربه کرد.

 احمد علی نوربالا؛ روانپزشک در نهمین همایش قرآن، عترت و سلامت در دانشگاه علوم پزشکی تهران  با موضوع مدیریت استرس از نگاه قرآن به سخنرانی پرداخت و گفت: با گذشت زمان و افزایش استرس‌ها بار بیماری‌های جسمی و روانی و به خصوص بیماری‌های روان تنی افزایش پیدا می‌کند، بنابراین باید بپذیریم از استرس گریزی نداریم بلکه هنر همه ما این است که چگونه با استرس مقابله کنیم.

استرس مثبت هم بیماری‌زا است

وی با اشاره به اینکه استرس فقط برای حوادث منفی نیست و استرس مثبت هم وجود دارد مثل استرس ازدواج، بچه‌دار شدن، ارتقای درجه پیدا کردن، گفت: استرس مثبت هم می‌تواند باعث بروز و تشدید انواع بیماری‌های جسمی شود. افراد با درجات مختلفی با استرس مقابله می‌کنند اما به هر حال استرس بر روی همه کارکردهای انسان تأثیر دارد و کسانی که توانسته‌اند مدیریت استرس منجر به خشم داشته باشند، انسان‌های موفقی بوده‌اند  اگر چه این کار آسان نیست.

نوربالا به تشریح فرق بین احساس لذت مادی و لذت معنوی پرداخت و گفت: باربارا لی فردریکسون از دانشگاه کارولینای شمالی طی تحقیقی متوجه شد کسانی که احساس شادی مادی یا معمولی دارند میزان بالایی از التهاب سلولی و میزان پایینی از دفاع بر ضد ویروس‌ها را در مقایسه با افرادی که شادی اخلاقی داشته‌اند نشان می‌دهند و افرادی که شادی اخلاقی داشته‌اند کمتر عوامل التهابی و بیشتر مقاومت ضد ویروس داشته‌اند.

وی با اشاره به اینکه برای درمان استرس شیوه‌های مختلفی از جمله درمان‌های شناختی وجود دارد، عنوان کرد: در موقعیت‌های مختلف اگر افراد بتوانند بازسازی شناختی بکنند، عوامل دردناک آنها کمتر می‌شود. مثلاً کسی که کمر درد دارد اگر به او گفته شود که مهمان داریم و نگاهش این باشد که دیگران او را درک نمی‌کنند و علی‌رغم بیماری به خانه او می‌آیند این خشم، درد او را بیشتر می‌کند؛ اما اگر این نگاه را اصلاح کند و باور داشته باشد که اطرافیان او را دوست دارند و چون نگران او هستند به دیدنش می‌آیند همین نگاه ۴۰ درصد خشم را کاهش داده و درد را کمتر می‌کند.

این روانشناس در ادامه ۲۵ سرفصل قرآنی که اعتقاد به آنها موجب کاهش استرس می‌شود را بیان کرد و گفت: اولین اصل این است که ما پذیرفته‌ایم در آیات قرآن، نظام آفرینش نظام بیهوده و بی‌حساب و کتابی نیست آیه ۱۱۵ سوره مومنان همین اصل را بیان می‌کند. دومین موضوعی که می‌تواند به کاهش استرس کمک کند این است که هدف از مرگ و زندگی چیست؟ هدف از زندگی و مرگ آزمون است. آیه ۲ سوره ملک و ۷ سوره هود همین اصل را مطرح می‌کند.

وی ادامه داد: سومین مسئله این است که هدف آفرینش انسان بر اساس آیه ۵۶ سوره ذاریات، عبادت و تقرب به درگاه خدا و نزدیک شدن به کمال مطلق است. ویژگی چهارم اینکه ما نماز می‌خوانیم و نمازی که گفته می‌شود خلاصه آن در سوره حمد است و همه چیز نماز را می‌شود کم و زیاد کرد به غیر از سوره حمد، کلمه وسط این سوره «نستعین» است. یعنی وقتی ما برای شفای مریض، نماز، اموات و ... حمد می‌خوانیم در اصل برای خودمان و کمک خواستن از خدا این سوره را می‌خوانیم.

نوربالا پنجمین اصلی که می‌تواند به کاهش استرس کمک کند را اینگونه تشریح کرد: اگر در فراز و فرودهای زندگی، اجتماعی، حکومتی، مدیریتی و ... قرار می‌گیریم با تکیه بر آیه ۱۴۰ سوره آل عمران که می‌فرماید: «إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ؛ اگر به شما آسيبى رسيده آن قوم را نيز آسيبى نظير آن رسيد و ما اين روزها[ى شكست و پيروزى] را ميان مردم به نوبت مى‏‌گردانيم [تا آنان پند گيرند] و خداوند كسانى را كه [واقعا] ايمان آورده‏‌اند معلوم بدارد و از ميان شما گواهانى بگيرد و خداوند ستمكاران را دوست نمى دارد»، باور کنیم این مشکلات برای این است که مشخص شود چه کسانی واقعاً ایمان آورده‌اند و چه کسانی ظالم هستند.

قرآن و هیجان زدایی از حوادث

وی ادامه داد: ششمین بحث اصلاح باور شناختی نسبت به حوادث است. آیه ۲۱۶ سوره بقره می‌فرماید هر چیزی که نامطلوب است ممکن است برای شما خیر باشد. این نگاه شناختی اسلام نگاه ما را اصلاح می‌کند که اگر مشکلی پیش آمد حتماً برای من نفعی دارد. هفتمین ویژگی هیجان زدایی از حوادث است که گاهی این حوادث خوشحال کننده و گاهی ناراحت کننده هستند. قرآن فرموده یکنواخت ببین؛ نه از آن چیزی که به دست می‌آوری سرمست شو و نه از آنچه از دست دادی مأیوس. این نگاه تأثیر هیجان منفی حوادث را کم رنگ می‌کند.

آزمون انگاری نسبت به حوادث مورد دیگری بود که نوربالا به استناد آیه ۱۵۵ تا ۱۵۷ سوره بقره آن را مطرح کرد و گفت: این آیات تصریح دارد که ترس، گرسنگی و کاهش اموال و انفس امتحان هستند و کسانی که در مدار خدایی صبر کردند موفق شده‌اند و پذیرفته شدگان شامل رحمت الهی می‌شوند. این نگاه مهمی است که در برابر مشکلات مقاومت و صبر می‌کنیم و در مدار خدایی قرار می‌گیریم و هم‌ردیف پیامبر خدا به عنوان اشرف مخلوقات بالا می‌رویم.

وی در ادامه مبحث خود به بیان اندیشه جورج وایلانت، استاد روانپزشکی دانشگاه هاروارد که مطالعه‌ای آینده‌نگر بر روی دانشجویان دانشگاه هاروارد انجام داده است پرداخت و گفت: این روانپزشک متوجه شد ناپختگی در مقابل پختگی نقشی در آینده آسیب‌های روانی دارد و در مجموع پایه‌گذار روانشناسی مثبت شد و گفت آنهایی که توانسته‌اند از روانشناسی مثبت و مکانیسم‌های دفاعی مثبت استفاده کنند کمتر دچار افسردگی می‌شوند و اگر در مقابل استرسی قرار گرفتند کمتر دچار عوارض بعد از حادثه می‌شوند.

نوربالا اضافه کرد: مکانیسیم‌های دفاعی که جورج وایلانت مطرح کرد نوع‌دوستی، پیش‌بینی، شوخ‌طبعی، سرکوب لذایذ نفسانی، ریاضت‌کشی و ... است. این ویژگی‌هایی که او گفته در آموزه‌های قرآنی نیز وجود دارد. اولین ویژگی انتظار حوادث را داشتن یا پیش‌بینی کردن است ما بر اساس آیه ۱۲۶ سوره توبه به صورت مرتب دچار گرفتاری و آزمایش می‌شویم.

وی ادامه داد: پیش‌بینی پذیری که در قرآن مطرح شده مکانیسم دفاعی مثبت‌نگر است. سرکوب لذایذ نفسانی مورد دیگری است که در سوره ص آیه ۲۶ مطرح شده که از هوای نفس پیروی نکنید. کسانی که از هوای نفس خودشان را برحذر داشتند جایگاهشان بهشت است. سرکوب لذایذ نفسانی یکی از آموزه‌های قرآنی است که بر اساس نگاه روانشناسی می‌تواند در سلامت روانی نقش داشته باشد.

این روانشناس مسئله دیگر را ریاضت‌کشی عنوان کرد و گفت: ما در آستانه ماه رمضان هستیم؛ روزه نوعی ریاضت‌کشی است و ریاضت‌کشی از ویژگی‌های مکانیسم پختگی است که موجب سلامت روان می‌شود. نوع دوستی نیز از آموزه‌های مهم قرآنی است.

اجر بی‌حساب فقط برای صابران است

وی در ادامه بیان مباحث قرآنی که موجب کاهش استرس می‌شود، گفت: ویژگی دهم دعوت به صبر و بردباری است که در آیات قرآن بر آن تأکید شده از جمله در آیه ۱۲۸ سوره اعراف. یکی از بزرگان می‌گفت برای بسیاری از فعالیت‌های ممتاز دینی ما اجر زیاد قرار داده شده ولی فقط اجر بی‌حساب متعلق به صابران است.

آیه ۲۸ سوره رعد سرتیتر مدیریت استرس

نوربالا بحث بعدی را پرهیز از یأس و ناامدی دانست و گفت: آیه ۵۳ سوره زمرمی‌فرماید: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛ بگو اى بندگان من كه بر خويشتن زياده‏ روى روا داشته‏‌ايد از رحمت‏ خدا نوميد مشويد در حقيقت ‏خدا همه گناهان را مى‌‏آمرزد كه او خود آمرزنده مهربان است». یازدهمین مورد توکل و اعتماد به خدا و درخواست یاری از کمال مطلق است که می‌تواند کمک کننده به کاهش استرس باشد؛ «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ همان كسانى كه ايمان آورده‏‌اند و دلهايشان به ياد خدا آرام مى‌گيرد آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش مى‏‌يابد»؛ سرتیتر مدیریت استرس می‌تواند همین آیه ۲۸ سوره رعد باشد.

وی آیه ۱۳۴ سوره آل عمران که می‌فرماید: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ همانان كه در فراخى و تنگى انفاق مى‌كنند و خشم خود را فرو مى‌‏برند و از مردم در مى‏‌گذرند و خداوند نكوكاران را دوست دارد» را آیه محوری برای مدیریت خشم دانست و گفت: وعده آسانی در کنار سختی: «إِنَّ مَعَ العُسرِ يُسرًا» دیگر موضوعی است که به کنترل استرس کمک می‌کند. همچنین ریشه‌یابی علل مصیبت‌ها در نفس آدمی، وعده ارث بردن صالحان زمین را در همین دنیا، مفهوم مرگ از نگاه قرآنی که حیات و آفرینش است از دیگر اعتقاداتی است که به کنترل استرس کمک می‌کند.

این روانشناس تصریح کرد: اینکه بناست بر اساس آیات قرآن همه جزای اعمال خود را ببینند و جزای عمل بعد از مرگ خواهد بود، سرانجام نیک برای خداجویان حتی در صورت کشته شدن محقق می‌شود و برای باقی ماندگان کشته شدگان هم قرآن می‌فرماید نگران نباشید این افراد نزد پروردگارشان روزی می‎خورند و آنهایی که مقاومت کردند اسوه خواهند شد، امید آفرین و کاهش دهنده استرس است.

وی در جمع بندی سخنان خود گفت: اگر بخواهیم بیم و اندوه نداشته باشیم بر اساس آیات قرآن باید به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشیم چرا که کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان آوردند هیچ بیم، حزن و اندوهی ندارند.

این استاد دانشگاه ضمانت تداوم راه را شکرگذاری نسبت به تمام نعمت‌ها برشمرد و گفت: اگر سطوح دینی را به سه سطح باورها یا اعتقادات، رفتارها شامل احکام و عبادات‌ و ارزش‌ها و اخلاقیات تقسیم‌بندی کنیم کسانی که با نگاه به باورها دنیا را هدفمند ببینند، انسان‌ها را هدفدار بدانند و هر آنچه رخ می‌دهد را آزمون ببینند و در نهایت خودشان را با یکسری مکانیسم‌های دفاعی مثبت مجهز کنند، از حوادث هیجان زدایی کنند، صبر و توکل، استعانت از خدا و مقابله با خشم و ... داشته باشند به جایی می‌رسند که مدیریت استرس بالا و حداقل آسیب روانی را تجربه می‌کنند.  

وی در پایان گفت: اما این مسئله به این معنی نیست که این افراد هیچگاه دچار مشکل روانی نمی‌شوند بلکه افراد مومن در برابر بیماری روانی آسیب پذیری کمتر و توانمندی بیشتری برای مقابله با حوادث دارند و اگر هم مبتلا شوند زودتر بهبود پیدا می‌کنند.