موزه هنرهای ترکی و اسلامی در میدان سلطان احمد استانبول به عنوان نخستین موزه کشور ترکیه دارای آثاری از دوران اولیه هنر اسلامی تا قرن بیستم است که شامل نسخه‌های خطی قدیمی قرآن و دست‌سازه‌های مسلمانان از سراسر جهان اسلام می‌شود.

 هر ساله روز ۱۸ می با عنوان «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی» گرامی داشته‌ می‌شود. تعالیم اسلامی همواره الهام‌بخش هنرمندان و صنعتگران مسلمان بوده است و آثار هنری تمدن اسلامی در جهان زبانزد است. این آثار زینت‌بخش موزه‌های بزرگ در سرتاسر جهان اسلام و کشورهای غیر اسلامی است. به همین مناسبت به معرفی یکی از مهمترین موزه‌های جهان در زمینه تاریخ و تمدن سرزمین‌های اسلامی پرداخته‌ایم.

موزه هنرهای ترکی و اسلامی استانبول (Türk-Islam Eserleri Müzesi) از موزه‌های مهم کشور ترکیه به‌شمار می‌رود.

این موزه در واکنش به سرقت فزاینده آثار هنری تاریخی از مساجد، سایر اماکن مذهبی و مقبره‌ها در اواخر دوره عثمانی و به ابتکار «خیری افندی» شیخ الاسلام و وزیر اوقاف عثمانی برای جلوگیری از قاچاق این آثار هنری تأسیس شد.

 موزه در ابتدا در سال ۱۹۱۴ با مدیریت عثمان حمدی بیگ (مدیر موزه امپراتوری و نقاش مشهور) در ساختمان عمارت داخل مجموعه مسجد سلیمانیه که معمار سنان، معمار معروف قرن شانزدهم عثمانی آن را ساخته است با نام «موزه اوقاف اسلامی» کار خود را آغاز کرد. اما پس از سال ۱۹۲۴ به «موزه هنرهای ترکی و اسلامی» تغییر نام داد. این موزه در سال ۱۹۸۳، به مکان امروزی، در کاخ ابراهیم پاشا واقع در میدان سلطان احمد استانبول منتقل شد.

 موزه هنرهای اسلامی ـ‌ ترکی (به اختصار TIEM) نخستین موزه کشور ترکیه است که آثار هنری ترکی و اسلامی را در کنار هم در خود جای داده است. این مجموعه، دارای گنجینه‌ای از آثار هنری دینی از دوران اولیه هنر اسلامی تا قرن بیستم است. مجموعه اصلی موزه شامل آثار هنری اسلامی است که از سراسر امپراتوری عثمانی در آغاز قرن بیستم جمع‌آوری شده است. از جمله این آثار می‌توان به فرش‌ها، نسخ خطی، آثار فلزکاری، ظروف شیشه‌ای، کاشی و صنایع چوبی اشاره کرد.

آثار کمیاب موزه از دوره‌های اموی، عباسی، ایوبی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار، ممالیک، سلجوقیان و عثمانیان از مناطق مختلف جهان اسلام جمع‌آوری شده است. مجموعه‌های موجود در این موزه عبارتند از: دست‌نوشته‌ها و نسخه‌های خطی، فرش و گلیم، فلز، شیشه و کاشی، کارهای چوبی، آثار سنگی، قوم‌نگاری و آثار مقدس.

مجموعه آثار فلزی به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد تا پیشرفت فلزکاری ترکی در آناتولی را دنبال کنند. همچنین مجموعه غنی از کارهای چوبی از قرن سوم هجری قمری / نهم میلادی تا دوره عثمانی را شامل می‌شود. مجموعه‌های ظروف شیشه‌ای و سفالی شامل آثار باستانی به دست آمده در حفاری‌ها از دوره عباسیان در شهرهایی مانند سامرا، کاشان و رقه(سوریه) و همچنین آثار باستانی دوره ترکان آناتولی است. آثار سنگی که بیشتر به شکل کتیبه‌ها هستند، شامل نمونه‌هایی از دوره‌های اموی، عباسی، مملوک، سلجوقی و عثمانی است. 

موزه هنرهای ترکی و اسلامی پس از انجام مرمت اساسی در آوریل ۲۰۱۴ با برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت صدمین سالگرد خود بازگشایی شد. این موزه همچنین سالانه نمایشگاه‌های موقت ملی و بین‌المللی زیادی را میزبانی و برگزار می‌کند.

فرش‌ها و قالی‌های زیبا و نفیس

این موزه به داشتن بهترین مجموعه فرش در جهان مشهور است. اکرم آیتار، مدیر TIEM می‌گوید: موزه ما در سراسر جهان به عنوان موزه فرش نیز شناخته می‌شود. ما سه فرش مربوط به دوره سلجوقیان را به نمایش گذاشته‌ایم. قدمت اینها به قرن سیزدهم میلادی می‌رسد و هیچ موزه ای در دنیا وجود ندارد که بتوانید سه فرش دوره سلجوقی را با هم در آنجا ببینید.

آیتار افزود در این مجموعه حدود ۱۷۰۰ فرش به همراه نزدیک به ۵۰۰ قالی که از اشیای مهم فرهنگ ترکیه هستند و فرش‌هایی از ایران و منطقه قفقاز نگهداری می‌شود.

آثار فلزی، شیشه‌ای و کاشی

آثار فلز، شیشه و کاشی موجود در این موزه مربوط به قرن دوازدهم، سیزدهم و اواخر دوران عثمانی است. نقش برجسته‌های سرامیک و گچ‌کاری ساختمان‌های سلجوقی و عثمانی، نقاشی‌های دیواری باقیمانده از کاخ‌های عباسی و ظروف سنگی رقه، آثار چوبی، سنگ‌کاری‌های اوایل دوره‌های اسلامی، سلجوقی و عثمانی، از دیگر اقلام منحصربه‌فرد و بسیار ارزشمندی است که در موزه به نمایش گذاشته شده است. 

قرآن‌ها و نسخه‌های خطی نفیس 

این موزه همچنین میزبان حدود ۲۰۰ هزار ورق از نسخه‌های خطی ویژه‌ای  است که بر روی صفحات بزرگ نوشته شده است و از مسجد امویه در دمشق به دست آمده است. این نسخه‌های خطی در سال ۱۹۱۱ به دلیل آتش‌سوزی بزرگ در مسجد آسیب زیادی دیدند. آب استفاده شده در تلاش برای خاموش کردن آتش باعث شد جوهر روی دست‌نوشته‌‌ها شسته شود. آیتار با بیان اینکه این موزه حاوی مجموعه‌ای غنی از نسخ خطی است، گفت: ما این شانس را داریم که آثار خطی مختلفی از دوره اموی، عباسی، اندلس، سلجوقی و عثمانی، بسیاری از قرآن‌های نفیس، کتاب‌هایی از  فضولی و آثار  محی‌الدّین بن عربی در این مجموعه وجود دارد.

نسخ خطی بعداً به استانبول و متعاقباً به TIEM منتقل شد. آیتار گفت که اکنون آنها به گونه‌ای نمایش داده می‌شوند که در مسجد امویه در دمشق برگشته‌اند و افزود که آنها در تلاش هستند تا این نسخه‌ها را به شیوه‌های جالبی به بازدیدکنندگان معرفی کنند.

بخش قوم‌نگاری

بخش قوم‌نگاری جدیدترین بخش این موزه است. یک سالن بزرگ در حیاط موزه به مجموعه قوم‌نگاری اختصاص داده شده است که زندگی روزمره مردم استانبول در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را منعکس می‌کند. در این بخش که در سال ۲۰۱۹ افتتاح شد، بازدیدکنندگان می‌توانند استانبول عثمانی قرن ۱۸، ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ را با جزئیات ارزشمند و جالب ببینند. آیتار گفت: ما همچنین نمایشگاه‌هایی با نمونه‌های زیبا از لباس بانوان استانبولی آن زمان در این بخش داریم.

یکی از منحصر به‌فردترین آثار صنایع دستی قرون وسطی، دروازه معروف مسجد جامع سیزره در TIEM قابل مشاهده است. دروازه مسجد جامع سیزره در سراسر جهان شهرت دارد و دارای دو نقش اژدها و شیر در وسط و بال در دو طرف است.

آیتار توضیح داد که تنها نصف این در موجود است یکی از لنگه‌های آن متأسفانه در سال ۱۹۶۹ به سرقت رفت و به موزه خصوصی در دانمارک منتقل شد. 

یادگارهای پیامبر، زینت‌بخش موزه

آیتار خاطرنشان کرد: اخیراً بخشی به نام «آثار مقدس» به موزه اضافه شده که شامل یادگارهایی منسوب به حضرت پیامبر(ص) است.  در این بخش می‌توانید موی منسوب به پیامبر اسلام، حلیه سعادت(جامه منسوب به پیامبر)، توصیفات ظاهری حضرت محمد(ص) و همچنین رد پای منسوب به ایشان را مشاهده کرد.

استقبال از موزه پس از کاهش کرونا

آیتار با بیان اینکه تعداد بازدیدکنندگان در دوره شیوع کووید ـ ۱۹ کاهش یافته است، گفت: اما بازدیدکنندگانی داریم که موزه را می‌شناسند و به این مکان عادت کرده‌اند. آنها هرگز ما را ترک نمی‌کنند. اکنون همه‌روزه بازدیدکنندگان خارجی زیادی با تور از این موزه دیدن می‌کنند.

آیتار خاطرنشان کرد که هر بخش از TIEM به اندازه کافی غنی است که به تنهایی یک موزه باشد. نزدیک به ۴۰ هزار  اثر از مجموعه‌های مختلف در گنجینه‌های خود داریم و به‌تازگی مسئولان این موزه در تلاشند تا آثار هنری متعدد موجود در مخازن خود را دیجیتالی کنند.

این موزه هر روز بین ساعات  ۰۹:۳۰ تا ۱۹:۳۰پذیرای علاقه‌مندان است. آسان‌ترین راه برای رسیدن به میدان سلطان احمد و این موزه از طریق تراموا است. نزدیکترین ایستگاه تراموا به این موزه ایستگاه سلطان احمد است.

گزارش از محسن حدادی