در چهل و یکمین سالروز فاجعه هفتم تیر و شهادت جمعی از یاران انقلاب اسلامی ایران و کاروان سالار این شهدا، شهید مظلوم آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی قرار داریم. شهید بهشتی علاوه بر آن که یک سیاستمدار، جامعه‌شناس، دانشمند علوم انسانی و به طور کلی شخصیتی جامع‌الشرایط بودند، در علوم حوزوی نیز از تبحر ویژه‌ای برخوردار بودند که متأسفانه علیرغم همه تلاش‌هایی که برای معرفی این بعد از شخصیت این شهید بزرگوار صورت گرفته، هنوز توفیق چندانی در زمینه شناخت کافی از جامعیت علمی ایشان به دست نیامده است. یکی از این تلاش‌ها، تلاشی است که در جمع‌آوری، تدوین و انتشار دوره شش جلدی درسگفتارهای تفسیری آن شهید بزرگوار است.
دامنه مطالعات و تحقیقات شهید مظلوم آیت‌الله سیدمحمد حسینی بهشتی به قدری گسترده و متنوع و در عین حال عمیق است که به‌راستی توصیف او به صفتی معین را دشوار می‌کند. تحقیقات ژرف‌اندیشانه در فلسفه اسلامی، فهم متون فلسفه غرب که با تسلط وی به زبان‌های انگلیسی و آلمانی بدون واسطه صورت می‌گرفت، دانش تحلیلی او از تاریخ اسلام و جهان، آشنایی با تاریخ و فلسفه علم، مطالعات گسترده در زمینه علوم اجتماعی و انسانی نوین، دانش عمیق در فقه و اصول آن و تبحر در علوم حدیث، آن‌چنان در آثار به‌جای‌مانده از او متجلی است که زبان را در مقابل توانمندی‌هایی که طی عمر کوتاه پنجاه‌و‌سه ساله‌اش کسب کرده، به تحسین وامی‌دارد. اما گزاف نیست که مهم‌ترین دغدغه فکری وی را فهم قرآن و یافتن راههای عمل به آن در زندگی شخصی و اجتماعی بدانیم. به همین سبب است که استناد به قرآن و تکیه بر استدلال‌های قرآنی، تقریباً بر همۀ گفتارها و نوشتارهای او سایه افکنده است.
اهتمام به قرآن‌پژوهی و تلاش برای هموار ساختن راه انس با کلام وحی برای مخاطبانش، شهید بهشتی را به برگزاری جلسات تفسیر قرآن سوق داد. درسگفتارهای در مکتب قرآن، مجموعۀ دو دوره تفسیر قرآن است. نخست، دورۀ تفسیری که در سال‌های ۱۳۴۹-۱۳۴۴ در مرکز اسلامی هامبورگ، که به‌عنوان مدیر آن به خدمت اشتغال داشت، انجام شد و آیاتی از سوره‌های اعراف، انفال، توبه، یونس، یوسف، کهف، طه، انبیاء، حج و دهر در آن توضیح داده شده است. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۹ نیز به درخواست گروهی از علاقه‌مندان، جلسات تفسیر قرآن در شب‌های یکشنبه به‌طور سیار در خانه‌های فعالان و مبارزان آن زمان برگزار می‌شد که برای مصونیت از حساسیت سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک)، با نام و پرچم سبز «مکتب قرآن» تشکیل می‌شد. این دورۀ تفسیر از بحثی دربارۀ روش و مبانی تفسیر آغاز می‌شود و سوره‌های حمد، بقره و آل‌عمران را در بر می‌گیرد. سرانجام با فشار ساواک، آن جلسات تعطیل شد. نام‌گذاری این مجموعه با توجه به آن سابقۀ تاریخی صورت گرفته است.
درباره این مجموعه، تذکر چند نکته حائز اهمیت است.
- از آنجا که جلسات به صورت درس گفتار ارائه می‌شد، از مخاطبان خواسته می‌شده است که در مباحثات مشارکت فعال داشته باشند و با مطالعة آیات و روایات مربوط و نیز طرح پرسش‌ها و دیدگاه‌های خود، به شکل کار کلاسی در برگزاری جلسات مشارکت کنند.
- مخاطبان دوره تفسیری آلمان غالباً از ایرانیان ساکن آن دیار اعم از بازرگانان، دانشجویان و ایرانیان مقیم، و مخاطبات دورة تفسیری ایران شامل بازاریان مبارز، دانشجویان، طلاب و دیگر علاقه‌مندان به فهم قرآن بوده‌اند. طبیعی است که سطح مباحث متناسب با مخاطبان انتخاب می‌شده است.
- شیوه تفسیری به کار گرفته شده به لحاظ روش دسته‌بندی و اهمیت مباحث، مشابهت زیادی با روشی دارد که استادش، مرحوم علامه طباطبایی در المیزان استفاده کرده است. براین اساس، هنگام بحث دربارة هر موضوع، سعی می‌شود آیات مرتبط از سوره‌های دیگر هم کندوکاو شود.
- - چنانچه در جای جای مباحث تفسیری مشاهده می‌شود، شهید بهشتی آغاز عقب‌ماندگی مسلمانان را از زمانی می‌داند که از بهره‌گیری از کلام وحی با زبان فطرت بازداشته شدند. براین اساس، با وجود احاطة کافی به سنت تفسیرنویسی، هدف بنیادین درس گفتارهای تفسیری وی، بازگرداندن انس با فهم دین از طریق قرآن است و نه ورود به مباحث پیچیده و فنی مفسران سلف. به بیان دیگر، تلاش این درس گفتارهای تفسیری، تجدید حیات قرآن به مثابه راهنمای زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است.
- نخستین جلسه تفسیر در ایران، به شرح و توضیح روش تفسیر قرآن و مقاصد مورد نظر شهید بهشتی در مبادرات به این کار اختصاص داشت که متأسفانه به‌رغم تلاش‌های بسیار، نوار صوتی آن یافت نشد. باید توجه داشت که آن سال‌ها مصادف است با رواج دین‌شناسی‌های غیرعلمی و گاه التقاطی و دسترسی به آن گفتار می‌توانست در فهم بستر معرفتی تفسیر حاضر بسیار مفید باشد. خوشبختانه در همان ایام، شهید حجت‌الاسلام علی‌اکبر اژه‌ای مصاحبه‌ای دربارة روش برداشت از قرآن انجام داده که پیش از این هم به‌طور جداگانه توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتربهشتی منتشر شده و در این مجموعه شش جلدی به عنوان پیشگفتار آمده است.
- یکی از ویژگی‌های شهید بهشتی این بود که برای ایراد سخن در هر مجلسی که حضور می‌یافت، حتی اگر در قالب سخنرانی عمومی ماند آنچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بدان مبادرت می‌ورزید بود، یادداشت تهیه می‌کرد. خوشبختانه بخشی از یادداشت‌های وی برای جلسات تفسیر به دست آمد که در متن و پانوشت گفتارها از آنها بهره برده شده است.
- توجه شهید بهشتی به فارسی‌گویی و فارسی‌نویسی در ادبیات دینی موجب شد که به برگردان دقیق و فصیحی از قرآن به فارسی دست یازد و ترجمة تعداد زیادی از آیات را از جزء‌های اول بنگارد. وقوع انقلاب و متأسفانه فقدان زودهنگام وی، اتمام این کار سترگ را ناتمام گذاشت. با این همه، در تنظیم متن این دوره از همان نگاشته‌ها نیز سود جسته شده است.
- به‌منظور آشنایی مخاطبان، پانوشت‌های توضیحی دربارة برخی مطالب که در متن به آنها اشاره شده، اضافه شده است که همه از ویراستار است.
- خط نگاشته‌ای که از سورة حمد و ترجمة آن توسط شهید بهشتی در آغازین صفحة جلد اول این مجموعه ملاحظه می‌شود، به خط زنده‌یاد استاد غلامرضا تنها و تذهیب استاد کیوان شجاعی‌منش است که اختصاصاً برای چاپ در کتاب حاضر پدید آمده است.
- با وجود تلاش بسیاری که صورت گرفت، نوار صوتی جلسات بسیاری تا زمان انتشار این مجموعه یافت نشد. بریدگی در برخی از مباحث ناشی از همین است. ان‌شاء‌الله با انتشار این مجموعه، اگر افرادی نوارهای مفقوده را در اختیار دارند به دست‌اندرکاران برسانند تا این نقایص برطرف شود. با این همه، جلساتی که صورت آنها یافت نشد، ولی ترجمة آیات آنها در دست‌نوشته‌های شهید بهشتی موجود بود به صورت ایات و ترجمه آورده شده است.
- برای فهم دیدگاه‌های قرآنی شهید بهشتی، شایسته است که پژوهشگران عزیز به مطالعة اثر حاضر بسنده نکنند و به دیگر آثار آن اندیشمند گران‌قدر، به ویژه آثار مرتبط با قرآن مانند پیامبری از نگاهی دیگر؛ بانکداری، ربا و قوانین مالی اسلام؛ خدا از دیدگاه قرآن؛ شناخت از دیدگاه قرآن؛ ترجمة قرآن اثر تئودور نولدکه و حق و باطل از دیدگاه قرآن نیز مراجعه کنند.
- برای انتشار این مجموعه، افراد زیادی تلاش کرده‌اند از جمله مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر جواد اژه‌ای که ویرایش متن و تدوین و تنظیم پانوشت‌ها برعهده ایشان بوده است. این مجموعه شش جلدی توسط بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی منتشر شده است.
جلد اول
در جلد اول مجموعه شش‌جلدی سلسله درسگفتارهای تفسیری «در مکتب قرآن»، پس از پیشگفتار، متن «روش برداشت از قرآن» که پیش از این درباره آن توضیح داده شد و به صورت محاوره‌ای توسط شهید علی‌اکبر اژه‌ای تنظیم شده آمده است و در ادامه تفسیر سوره حمد از آیه ۱ تا آیه ۷ آغاز می‌شود. تفسیر سوره بقره از آیه ۱ تا آیه ۱۴۲ مطالب صفحات بعدی جلد اول را در برگرفته است.
در این جلد، عناوینی مانند باور به مبدأ و معاد، توصیف راه راست، مصداق بی‌راهه رونده‌ها، تقوا شرط بهره‌مندی از هدایت قرآن، جایگاه کلیدی نماز در دین، تعصب و عدم پذیرش حق، تفاوت آنها که حق را نشناخته‌اهد، تقدم پیراستن بر آراستن، نقش توجه به آگاهی خداوند از انسان در تربیت، مسلمان و شناخت علت حوادث، دلیل زندگی یهودیان در جامعه‌های بسته، زندگی براساس محاسبه، ایمان عاطفی یا عقلایی، معنای شیعه علی‌بودن، ملاک اصلی ایمان و عمل صالح، ایمان‌های انحرافی، بهشت را به بها دهند نه به بهانه، ملاک تواضع، نظام اجتماعی ایده‌آل از دیدگاه اسلام، ارتقای سطح قانون، مفهوم نژاد برتر بودن قوم یهود، راه سالک خدا، ولایت اهل‌بیت، راه و رسم زندگی مسلمانی، عدالت و ستمگری، مرجعیت و عدالت و عناوین متنابه دیگر مورد بحث قرار گرفته است. جلد اول این مجموعه در ۳۲۵ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
جلد دوم
جلد دوم، شامل تفسیر آیات ۱۳ تا ۲۱۵ از سوره بقره است که در تفسیر این آیات موضوعاتی مانند؛ فلسفه تغییر قبله، وظیفه آگاهان در عرضه صحیح تعالیم دینی، جایگاه تقیه، کتمان حقایق دینی، تبیین صحیح توحید در قرآن، محبت از دیدگاه اسلام، بهترین راه مصرف وجوهات شرعی، دستوراتت اسلام در زمینه ارشاد و وصیت، روزه در ادیان دیگر، هرزگی در نهم ربیع، انحراف مسیحی در بین شیعه، تدریج در تشریع حکم روزه، مفهوم شفاعت، نقش ایمان در پیشگیری از مال مردم خوردن، برنامه‌ریزی برای اداره جامعه، موهومات و خرافات به جای حج، احیای روح توحید و یکتاپرستی فلسفه حج، نتایج اجتماعی حج، الگوی خودسازی، سرکوب خودخواهی و خشم، محور انسان‌سازی قرآنی، نمادهای پاکی و تقوا، تسلیم شدن از دیدگاه قرآن، آدم‌های کم‌عمق و سطحی، شکل‌گیری جامعه اسلامی، تحول زندگی انسانی، شک به کمک‌های مالی به مستمندان در زمان‌های مختلف، روش صحیح بحث در مسائل اخلاقی اسلام با مکاتیب دیگر و... مورد بحث قرار گرفته است.
جلد دوم این مجموعه در ۳۳۹ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
جلد سوم
در جلد سوم، آیات ۲۱۶ تا ۲۸۶ از سوره بقره تفسیر شده و مطالبی از قبیل؛ فرهنگ مسلط هر عصر در جنگ، نبرد به خاطر عقیده نه قبیله، معیارهای ارزشیابی افراد، برهم زدن نظام اجتماعی صالح بدتر از کشتن، ارتداد در اسلام، مفسران غیرپایبند به تعالیم واقعی اسلام، مقایسه دیدگاه مکتب اگزیستانسیالیسم و...، اصل سازندگی و خودسازی، مفهوم عفو، جاودانه بودن قوانین الهی، گوشه‌ای آموزنده از زندگی حضرت زهرا(س)، زن و مرد در حقوق انسانی اجتماعی از دیدگاه قرآن، موجود زنده از داخل رشد و نمو می‌کند، نقش و ماهیت پول، بهره‌‌کشی بیجا و دوطرفه، بانک در اقتصاد کنونی، حل مشکل سرمایه‌گذاری‌های بزرگ، آزادی، حکومت اکثریت، لفظ و اثر لفظ در محک عرف جامعه، تبیین مفهوم عمیق آیه دین، لزوم ایجاد نظام ثبت و بایگانی اسناد، نقش ایمان رهبر، بینش رهبر نهضت، اسلام دین تسلیم و انصاف و... مورد بحث قرار گرفته است. جلد سوم این مجموعه در ۳۶۴ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
جلد چهارم
جلد چهارم، تفسیر آیات اول تا ۱۱۰ آل‌عمران را دربر دارد. در این جلد موضوعاتی مانند؛ مفهوم صحیح تقوا در قرآن، مفهوم آیات محکم و متشابه در قرآن، توصیه به عدم ورود در مسائل جنجالی، بررسی مناسبات انسان‌ها، تفاوت میدان عمل و جدل، نهضت تشیع، مبنای اجازه حاکم شرع، اصول اساسی دین، فلسفه نبوت و عدم تعارض علم و دین، قسط و عدل، ماتریالیسم مارکسیستی و کاپیتالیستی، حفظ اصالت زندگی سیاسی و اجتماعی، نهضت شیعه و مبارزه با تحریف‌ها، ولایت اصیل و ولایت انحرافی، اسلام عام و اسلام خاص، حق انتخاب و رنج انتخاب، لزوم زدودن پیرایه‌ها از شریعت، راههای پیشگیری از دچار شدن به انحراف، افراطی‌گری در سندیت کلام خدا، عصر تزلزل سریع ارزش‌ها، نمونه‌های ارزش‌های نیک، رهبری دورنگر و آینده‌نگر، تبدیل شدن کارگزاران به بدهای جامعه، انسان اسلام انسان انتخاب‌گر و... مورد بحث قرار گرفته است. جلد چهارم این مجموعه در ۴۳۰ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
جلد پنجم
جلد پنجم این مجموعه، شامل تفسیر آیات ۱۱ تا ۲۷ و ۱۴۶ تا ۱۵۴ و ۱۶۷ تا ۱۷۱ سوره اعراف و همچنین آیات ۷ تا ۱۴ و ۲۴ تا ۲۸، ۲۹ تا ۳۵، ۵۲ تا ۵۸، ۶۵ تا ۷۱، ۷۲ تا ۷۵ سوره انفال و آیات ۱ تا ۱۵، ۳۰ تا ۸۹، ۱۰۰ تا ۱۲۹ سوره توبه است. در این جلد، موضوعاتی از قبیل؛ خضوع و عدم خضوع در برابر حرف حق، دوره تحولی ملت‌ها از ظهور تا سقوط، تمدن اسلامی از ظهور تا افول، درخشش مجدد تمدن اسلامی، لزوم امانت‌داری، امانت و درستی شرط اول مسلمانی، حکومت عقل همراه عاطفه، مبانی سیاست خارجی اسلام، ولایت به معنی حقوق مشترک اجتماعی، عدم تضاد اعلام برائت با آزادی عقیده، فهم صحیح قانون جهاد در اسلام، احترام به لباس یا فضیلت و تقوا، تفکیک عاشقان مکتب از راحت‌طلبان، مدیریت کشور براساس مکتب و مرام، سوءظن و بدگمانی تنگی عرصه زندگی، نقش اقتصاد در بهبود اخلاقی جامعه، اقتصاد در کنار تهذیب نفس، خنده و گریه مطلوب اسلام، شئون مربوط به نگهبانی از اسلام، ضرورت حلقه‌های همفکر و کار دسته‌جمعی و... مورد بحث قرار گرفته است. جلد پنجم این مجموعه، در ۳۲۸ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
جلد ششم
جلد ششم مجموعه «در مکتب قرآن» شامل تفسیر بخش‌هایی از سوره‌های یونس، هود، یوسف، رعد، کهف، طه، انبیاء و حج است. در این جلد، مباحثی از قبیل؛ لزوم سنخیت رهبر هر جامعه با افراد آن، آفرینش انسان برای تربیت موجودی خویشتن‌دار، حکومت دیکتاتوری مانع رشد بشر، عدم تأثیرپذیری پیامبر از جو حاکم، اثرگذاری عوامل فساد در انسان، کج‌راهه‌ای در پرستش غیرخدا، مظاهر شرک در زندگی مردمان متدین، عدل الهی و مفهوم دقیق آن از منظر مذهب، حق توده‌ها در برابر قلدرها، کمک به استمرار قدرت یک ستمگر، مأیوس نشدن مسلمان از رحمت الهی، غرور عامل بازدارندگی از توجه به خدا، آنچه در میدان سیاست‌بازان و مریدبازان می‌گذرد، انواع ظوء‌ظن، در جامعه بی‌بند و بار هر کاری مباحث است، لذات بردن از زیبایی‌ها و لذات و محدوده آن، نقش اسرائیل برای خاضع کردن اعراب، کنگره جهانی سالیانه مسلمانان و... مطرح شده است. جلد ششم این مجموعه، در ۳۰۴ صفحه تنظیم و منتشر شده است.
در صفحات ۱۸۹ تا ۱۹۰ این جلد از مجموعه تفسیری در مکتب قرآن، آیت‌الله بهشتی در توضیح و نفی عملکرد سیاست بازان، به رفتار صحیح، اسلامی و عقلانی حضرت علی(ع) اشاره می‌کند و می‌گوید:
«اگر قرار باشد جامعه‌ای به کمک فرمانروایی یک فرمانروا، بهشت برین شود ولی برای حفظ این فرمانروا حصارهای آهنین دورش کشید و ده‌ها، صدها و گاهی هزاران نفر را به اتهام در سیاه‌چال زندان انداخت، این بهشت را به همان فرمانروا باید بخشید! این جامعه خود به خود به جهنمی سوزان تبدیل می‌شود. هیچ فرمانروایی حق ندارد طبق موازین دینی و حتی موازین تاریخی واقعا خودش را از علی شایسته‌تر بداند و قیمتش را برای جامعه اسلامی بالاتر بداند، آن هم در آن بحران برخورد با معاویه. علی حتی در آن موقع بحرانی تصادم با معاویه، در یک حالت جنگی، اجازه نداد عبدالرحمن بن ملجم دستگیر و یا زندانی شود تا مبادا جان علی به خطر بیفتد، چون این نقطه، نقطه انحراف در اساس نگهداری جامعه و نقطه انحراف از اساس عدالت اجتماعی است. اگر قرار شد براساس اتهام و سوءظن افراد را بگیرند، ممکن است این دایره خیلی وسعت پیدا کند و دیگر کسی جرئت نفس کشیدن در برابر حکومت پیدا نکند، چون ممکن است به اتهام سوءقصد بگیرند و به زندان بیاندازند. تجربه تاریخ هم نشان می‌دهد دست زدن به این نوع بگیر و ببندها تحت عنوان نگهبانی و حفاظت از جان فلان فرمانروا که وجودش برای جامعه و رهبری‌اش برای جامعه خیلی قیمت دارد، خود به خود برای جامعه مضر است. به تدریج یا به سرعت، آزادی‌های فردی یا آزادی‌هایی که نه تنها از نظر فرد باید محترم باشد بلکه از نظر رشد جامعه هم بسیار ضرورت دارد، حتی آزادی انتقاد، حتی انتقادهای راهنمایی‌کننده و سازنده، از بین می‌رود و این جامعه در سیاه‌چال حکومت‌های خودکامه خودسر زندانی می‌شود».
