به تازگی موضوع حزن قاری به هنگام تلاوت و اجرای تلاوت خاشعانه و نیز انتقال این حزن از سوی قاری به مخاطب، مجدداً محل بحث و اظهار نظرهای متعددی شده است. طرح این مبحث که با دقت در انتخاب آیات متناسب با مکان، زمان و مخاطبان ارتباط دارد از این حیث بوده است تا راهکاری برای فراگیر شدن انس با قرآن در بین عموم مردم مطرح و اجرا شود. یکی از این راه‌حل‌ها، جاری شدن اشک مستمع در هنگام شنیدن تلاوت است. حتی به این موضوع اشاره شده که قاریان در هیئات مذهبی حضور پررنگی داشته باشند و از این فرصت که به دلیل شنیدن مصیبت‌های واردشده به ائمه هدی، قلب‌ها حزین و چشم‌ها اشک‌آلود است، استفاده و نیز آیات قرآن قرائت شود.
همچنین یکی دیگر از راهکارهای انس با قرآن شمرده شمرده خواندن آیات و تأمل بر مفاهیم و بر حذر داشتن از اینکه خود را ملزم کنند تا در مدت زمانی مشخص یک جزء را ترتیل‌خوانی یا طی ماه مبارک رمضان کل قرآن را تلاوت کنند، اعلام شده است؛ در همین راستا با حسینعلی شریف، پیشکسوت قرآنی و مدرس جلسات قرآن، گفت‌وگویی انجام شده است.
تعریفی از مفهوم حزن در تلاوت با توجه به آیات و روایات ارائه دهید.
حزن دو معنا دارد، یک معنای آن ممدوح و پسندیده است و معنای دیگر آن مذموم و جزء رذیلت است و باید از آن دوری کنیم. پیامبر(ص) فرمودند: «علیکم بالحُزن فانّه مفتاح القلب؛ بر شما باد خو گرفتن با حزن. پس همانا که حزن کلید قلب است». همچنین درباره رذیلت فرمودند: «کسی که اندوه آن بسیار است، بدنش بیمار است». باید توجه کرد که این دو فرمایش در تضاد با یکدیگر نیستند. خیر، زیرا هم حزن ممدوح داریم و هم حزن مذموم.
حزن مذموم، حزنی است که از افکار منفی و از دست دادن منفعت مسائل دنیوی از مصیبت دنیایی یا چشم داشتن به دنیا و اموال و ثروت دیگران و حسادت نشئت می‌گیرد. حزن مذموم به خاطر نادانی و گمراهی اشخاص رخ می‌دهد.
قرآن مملو از پندها و نصایح هست. بنابر این باید قرآن را محزون بخوانیم تا بر قلب‌ها هم اثرگذار باشیم و معانی آیات را به مردم منتقل کنیم. حالا آیه‌ای دربرگیرنده معنای بشارت بهشت است. این آیه هم می‌تواند محزون تلاوت شود. به این دلیل که قیامت «یوم‌الحسرت» و «یوم‌التقابل» است و افراد محزون می‌شوند، زیرا نمی‌توانیم درجات بهشت را تماماً سپری کنیم.
اگر این حزن در قاری ایجاد شود، از معانی مثبت و منفی قاری متأثر می‌شود و بر مستمعان نیز تأثیر خواهد گذاشت. پیامبر(ص) فرمودند: «قرآن با حزن نازل شد و ما باید آن را با حزن بخوانیم» و در برخی دیگر از روایات آمده است: «إن القرآن نزل بالحزن فإذا قرأتموه فابكوا فان لم تبكوا فتباكوا»؛ یعنی اگر نمی‌توانید آن زمان اشک بریزید، خودتان را به گریه بزنید.
یعنی حزن در قاری و مستمع ایجاد شود؟
بله، اگر قاری این حالت را به وجود بیاورد، مسلماً شنونده هم تأثیر می‌پذیرد.
حزن در محافل، موجب دوری مخاطبان از حضور نمی‌شود؟ چنانکه در محافل قرآنی کشور مصر به نحوی شاهد نشاط هستیم.
چرا نمی‌گویید که با توجه به تلاوت حزین قاریان مصری، محافلشان سرشار از شور و شعف است. به خاطر اینکه در ایران زبان اصلی ما عربی نیست، در محافل تنها آهنگ را متوجه می‌شویم. حال آنکه در کشورهای عرب‌زبان چون مصر هم آهنگ و هم مفهوم را متوجه می‌شوند و در نتیجه محافلشان بانشاط است.
پیشنهاد من برای درک بهتر معنای آیات و القای آن به مخاطبان این است که قاریان هنگامی که می‌خواهند آیات را بخوانند، نخست از شروع تا پایان یک موضوع بیان شده را تلاوت کنند که معمولاً به آن یک رکوع گفته می‌شود و تقریبا نصف صفحه است. سپس قاری معنای آیات را توضیح دهد. بدین ترتیب قاری و مستمع متأثر خواهند شد.
البته قاریان دو دسته هستند؛ برخی به خوبی به این معنا و مفهوم قرآن دقت می‌کنند؛ یعنی معنامحور تلاوت می‌کنند و برخی نیز آهنگ‌محور قرآن می‌خوانند. بنابر این قاری‌ای که با معنا تلاوت می‌کند هم خودش متأثر می‌شود و هم مستمعان و مخاطبان خود را متأثر خواهد کرد. البته در ابتدا معنای آیات را با زبان ساده و زیبا بیان کند. حزن ممدوح باعث می‌شود که در انتها بنده تصمیم بگیرم، بروم سراغ آن کارهای که باید جبران کنم. پس شور و شعف در من به عنوان شنونده و قاری ایجاد می‌شود.
طی دهه‌های گذشته، قرائت قرآن جزء جدایی‌ناپذیر هیئات مذهبی بوده و چند سالی است که در راستای ترویج مجدد این سنت حسنه، قاریان به پویش نذر تلاوت پیوسته‌اند، به این صورت که خودجوش در هیئات، به ویژه مراسم اباعبدالله الحسین(ع)، به تلاوت می‌پردازند. آیا این حرکت به پیوند هر چه بیشتر قرآن و عترت و انس بیشتر مردم با قرآن منجر می‌شود؟
بله، صددرصد کمک می‌کند. آیات را باید متناسب با مکان، زمان و مستمعین تعیین، انتخاب و قرائت کنیم و فکر نکنیم که اگر هر چیزی را در هر زمانی بخوانیم، قطعاً اثرگذار است. بنابراین قاریان باید به تناسب آیات با زمان و مکان تلاوت توجه کنند. اگر بتوانیم با توجه به این موضوع بین معنای آیه و مستمعین تناسب ایجاد کنیم، اثرگذاری مضاعفی خواهد داشت و انس را ایجاد می‌کند.
اخیراً کتابی با عنوان «آیات قرآن بر محور معنا» به دستم رسید. آن را دکتر امیر ذوقی از اساتید دانشگاه امام صادق(ع) تألیف و نیز آیات را به حدود ۵۸۰ موضوع تقسیم‌بندی کرده‌اند. قاریان آن را تهیه کنند تا آیات متناسب با موضوعی را که می‌خواهد تلاوت کنند بدانند و بر آن اشراف داشته باشند. اگر قاری در جلسات عزاداری آیات متناسب با آن را تلاوت کند، به دلیل رقت قلب عزاداران تأثیر بیشتری خواهد داشت.
موضوع دیگر این است که هنگامی که قرآن به صورت ترتیل تلاوت می‌شود، فرصت تأمل در آیات و نیز خشوع و خضوع لازم را ایجاد نمی‌کند. نظر شما چیست؟
امام صادق(ع) فرمودند: «شنیدن آیات و نگاه کردن به کتاب خدا ثواب دارد»؛ یعنی اگر نمی‌توانیم درجات بالا را درک کنیم، می‌توانیم از حداقل‌ها استفاده و قرآن را باز کنیم و اثرگذاری آن را ببینیم. این امر قلب را خاشع می‌کند و حال مراتب آن تفاوت دارد. خواندن قرآن مکان را معنوی می‌کند. در حال حاضر از ساعت ۱۶ تا ۱۷:۳۰ جشنواره‌ای با عنوان «صد» به صورت زنده از سوی شبکه رادیویی قرآن با محوریت ساده‌خوانی قرآن و اتصال مردم با آیات کلام وحی در حال اجراست.
اگر عموم با ساده‌خوانی قرآن شروع کنند، حلاوت آن را می‌چشند و به سراغ معنا و تفسیر و ... آیات می‌روند و این مراتب را طی می‌کنند. در بخش دیگر جشنواره صد با جلسات خانگی و اساتید این جلسات ارتباط برقرار می‌شود تا روش آنها به سایر جلسات قرآن تعمیم داده شود.
