یکی از تفاسیر شیعی که رویکرد جدید به تفسیر قرآن دارد« تلخیص البیان فی مجازات القرآن» اثر سید رضی است.
سید رضی که با خلق شاهکار «نهج البلاغه» توانست گام بزرگی در معرفی مکتب علوی بردارد، در تفسیر خود نیز از نبوغ و دانش سرشار خویش بهره جست تا نخستین اثر مستقل درباره مجازها و استعاره‌های قرآن را تدوین کند. تفسیر او در یک جلد به زبان عربی در تفسیر آیات قرآن کریم مخصوصا واژه‌ها و عبارات و تعبیرات مجازی و کنایی و استعاری است.
باتوجه به نثر شریف رضی و عبارت‌های فصیح و ترکیب‌های اصیل، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی قرن چهارم دانسته شده است که مجازها و استعاره‌ها و کنایه‌های قرآن کریم را به ترتیبِ سوره‌ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است و بدین جهت آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانسته‌اند که برای نشان دادن جنبه اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است. چنانکه اشاره شد این کتاب نخستین اثر مستقل درباره مجازها و استعاره‌های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویة به این نکته اشاره کرده است.
سیدرضی که بود؟
محمد بن حسین بن موسی معروف به سید رضی (۳۵۹ق-۴۰۶ق) از علمای شیعه و برادر سید مرتضی است. سید رضی منصب‌های مهمی از جمله نقابت، قضاوت در دیوان مظالم و امیر الحاج در دوره آل بویه داشت. او از بزرگ‌ترین شاعران طالبیان بود که دیوان اشعاری از وی بر جای مانده است. سید رضی آثاری در کلام و تفسیر همچون خصائص الائمة و تلخیص البیان دارد. مهمترین اثر او گردآوری نهج البلاغه است. او همچنین دارالعلمی تأسیس کرد که به باور برخی نخستین مدرسه علوم دینی بوده است.
سید رضی علاوه بر تحصیل علوم شیعی، نزد استادان غیرشیعی نیز علم آموخت. او نزد محمد طبری مالکی، ابوعبدالله جرجانی، فقیه حنفی، قاضی عبدالجبار معتزلی و اکفانی قاضی از عالمان اهل سنت شاگردی کرده است. درباره فراگیری فقه و اصولِ سید رضی نزد عالمان غیر شیعه امامیه نوشته‌اند چون او مسئولیت قضاوت در دیوان مظالم را نیز بر عهده داشت، این مسئولیت‌ها وی را برمی‌انگیخت تا فقه همه مذاهب را فرا گیرد.
ویژگی‌های تفسیر «تلخیص البیان»
ذکر قرائت‌های مختلف بنا بر نظر قاریان هفت‌گانه، بحث از معانی واژگان و ترکیب‌های قرآنی، برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به آنها استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی، استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیب‌های قرآنی از جمله ویژگی‌های این تفسیر است.
نخستین مطلب در کتاب سید رضی در باره آیه هفتم سوره بقره است که می‌فرماید: «خَتَمَ الله عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ». این آیه درباره منافقین است که خداوند فرموده بر چشم‌های آنها پرده است و این در واقع استعاره است زیرا منافقان واقعاً به اشیاء نگاه می‌کنند و چشم‌هایشان را حرکت می‌دهند ولی چون بهره لازم از این نگاه را که همان عبرت است نمی‌برند خداوند از چشم‌هایشان به پوشیده شده با پرده تعبیر کرده است.
مطلب پایانی کتاب او درباره آیه‌های اول تا سوم سوره انشراح است که می‌فرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ، وَ وَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ، اَلَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ». سید رضی درباره آیه سوم گفته است که این تعبیر «اَلَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ» مجاز و استعاره است زیرا پیامبر(ص) معصوم است و گناهی مرتکب نمی‌شود، خواه بر طبق این نظر که پیامبر(ص) هیچ گناهی کبیره یا صغیره مرتکب نمی‌شود یا بر طبق این نظر که امکان ارتکاب صغیره برای او وجود دارد، آن هم در حدی که کمرش را بشکند و صدای شکستنش شنیده شود. منظور از «وزر» در این سوره همان سختی‌ها و مشقات بزرگ و آزار و اذیت‌هایی است که پیامبر(ص) از قومش در راه تبلیغ رسالتش مشاهده می‌کند.
این کتاب از جهاتى قابل توجه مفسران بعدى قرار گرفته است و به تفسیر بدیعی و بیانى آن استناد و اعتماد کرده‌اند به طورى که قطب راوندى، حویزى و دیگران نظرات سید رضى در این کتاب را در تفاسیر خود نقل کرده‌اند.
نکته حائز اهمیت درباره این کتاب این است که در زمان سید رضى تفکرات ظاهریه و سلفیه به شدت در حال رواج بود که تأویل مجاز‌گویى آیات قرآن و سنت نبوی را انکار مى‌کردند و کتاب‌هاى مختلف سید رضى پیرامون مجازات القرآن، پاسخى قاطع و علمى به این جریان انحرافى و اثبات مجازگویی در قرآن کریم و سنت نبوی بود.
