معرفی تفسیر:

تفسیر « رَوح الجِنان و رُوح الجَنان»  اثر جمال الدین ابوالفتوح حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی رازی (متوفای 552)، از نوادگان نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی است. نافع و پدرش بدیل از اصحاب پیامبر صل الله علیه و آله بودند. نافع در زمان پیامبر به شهادت رسید و بدیل هم در حیات پیامبر از دنیا رفت و برادرش عبدالله بن بدیل هم در رکاب حضرت علی علیه السلام در صفین به شهادت رسید. خانواده وی به سرزمین ایران مهاجرت کردند و در نیشابور ساکن شدند. جد وی ابوبکر احمد بن حسین بن احمد خزاعی به ری رفت و در آنجا شهرت یافت. او (ابوبکر احمد بن حسین خزاعی) از شاگردان سید مرتضی و سید ابن زهره و شیخ ابوجعفر طوسی به شمار می رفته است.

ابولفتح رازی، دانشمندی بصیر و آگاه به احوال راویان و محدثان بود و در سراسر جهان اسلام شهرت داشت و پیشاهنگان علم و طالبان حدیث به محضر وی  می شتافتند و از وی بهره می بردند. ابن شهرآشوب، شیخ منتجب الدین و چند تن دیگر از علمای بزرگ از مهمترین شاگردان او بودند.

وی از محضر علمای مشهوری مانند شیخ ابوالوفاء عبدالجبار مقری شاگرد شیخ طوسی، شیخ ابوعلی ابن الشیخ، قاضی عماد الدین استرآبادی قاضی ری، جارالله زمخشری و دیگران استفاده نمود.

تفسیر روح الجنان و روح الجنان از مهمترین تالیفات وی است که آن را به سبب نیاز مردم فارسی زبان ایران، به زبان فارسی نوشته است. این کتاب به نثری بلیغ و سبکی ادبی و روان تالیف شده است. خود او در مورد علت تالیف این تفسیر می‌گوید که عده‌ای از بزرگان اهل علم در شهرش از وی خواستند تفسیری نزدیک به فهم آنان تالیف نماید که به آسانی در دسترس مردم باشد و جامع و شامل و سهل و روان و در خور فهم عامه مردم باشد؛ بنابراین به خواسته آنان پاسخ گفته و تفسیری میانه، نه آنچنان موجز که مخل معنا باشد و نه آنچنان مفصل که سبب ملال گردد، تالیف نمود. او مقدمه‌ای بر تفسیر خود نگاشت و در آن از انواع معانی قرآن، انواع آیه و اسماء آنها، معنای سوره و آیه، ثواب تلاوت، نقش فهم معانی غریب قرآن و معنای تفسیر و تأویل سخن گفت.
این کتاب تفسیری است نیکو و متین که نویسنده، در آن، در مورد معضلات و مشکلات آیات به تفصیل سخن گفته و در ضمن رعایت اختصار، درباره هر یک شرح و بسط کافی داده و جوانب مختلف آیه را از قبیلادب، کلام، فقه و غیره بررسی کرده است؛ که نشان دهنده علم و آگاهی گسترده اوست و حقیقتا حق مطلب را در نهایت ایجاز ادا کرده است.
این تفسیر موقعیت والایی در میان کتب تفسیر دارد و بسیاری از تفاسیر دیگر، مبانی و اساس مستحکم این تفسیر را مبنای کار خود قرار داده‌اند و مسائل و مباحث خود را مبتنی بر مباحث حکمت‌آمیز آن ساخته‌اند؛ مثلا شیخ المفسرین امام فخررازی،« تفسیر کبیر» خود را بر اساس تفسیر شیخ بزرگوار، ابوالفتوح رازی بنا نموده است؛ چون خداوند باب مباحث بسیار ارزشمندی را بر وی گشوده است. علامه قاضی نورالله شوشتری می‌گوید: « این تفسیر از بهترین تفاسیر و ناشی از قریحه و استعداد سرشار این شیخ بزرگوار است و در روانی الفاظ و سلاست عبارات و ظرافت اسلوب و دقت در گزینش عبارات و معانی، در بین کتب تفسیر، بی‌نظیر است و امام فخر رازی هم تفسیر کبیر خود را بر اساس همین تفسیر نهاده و اصل مطالب و جان کلام را از آن گرفته و تشکیکات خود را بر آن افزوده ولی اصل همان است که مفسر بزرگوار ابوالفتوح انجام داده است».

روش وی در تفسیر:

وی همان روشی را پیموده که سایر مفسران برگزیده‌اند. ابتدا سوره و نام‌های آن و فضیلت و ثواب قرائت آن را ذکر می‌کند و سپس جمله‌ای از سوره می‌آورد و آن را به فارسی ترجمه می‌کند و پس از آن به تفسیر سوره می‌پردازد؛ بدین صورت که نخست لغت، نحو و صرف و سپس قرائت و گاه اسباب نزول و در پایان هم تفسیر آن را بیان می‌کند. همه این مراحل به زبان فارسی به سبکی روان و دلپسند انجام گرفته است.

از جمله مهارت های وی، احاطه اش به مفردات و اصطلاحات زبان فارسی است که معادلِ درست مفردات عربی می باشد؛ مانند « فسوس» به عنوان معادل کلمه « استهزاء» ، « دیو» برای کلمه « شیطان» زیرا شیطان از اجنّه است و جن در فارسی به معنای دیو است.

البته وی تنها به ترجمه ظاهری کلمات بسنده نکرده؛ بلکه معنای خردپسند و واقع نمای آن ها را آورده است؛ مثلا آیه « وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ» را چنین معنا کرده است: یعنی هنگامی که با روسا و بزرگانشان خلوت می نمایند. او شیطان را به هر شخص نافرمان و سرکش- چه انسان و چه جنّ- تفسیر نموده است.

آن چه سبب امتیاز و برجستگی این تفسیر است، احاطه مولف بر تاریخ و سیره پیامبر (ص) و احادیث مربوط به مسائل نختلف دینی است و به همین علت است که -به مناسبت- به عرصه های مختلف وارد می شود و حق مطلب را در هر یک بیان می دارد و گاهی حوادثی را ذکر می کند که در کتب دیگر کم تر یافت می شود. (1)

در مقدمه کتاب « رَوح الجِنان و رُوح الجَنان» که به قلم حاج میرزا ابوالحسن شعرانی مصصح کتاب به نگارش درآمده چنین می خوانیم:

 نام آن روح الجنان و روح الجنان است یعنی نسیم خوش بهشت و جان دل. و چون بی شکل و اعراب نویسیم دو کلمه مشابه باشند و در آن توهم تکرار رود و این جناسی شیرین و صنعتی دلنشین است از صنایع بدیع که آن مرد ادیب و باذوق چنین نام عجیب برای این تفسیر عجیب برگزیده است و سلیقه بکاربرده نظیر آن که تالیفی دیگر کرده است در شرح شهاب الاخبار بنام روح الاحباب و روح الالباب یعنی خوشی و آسایش دوستان و جان خردها، و روح اول در نام هر دو کتاب بفتح راء است و سکون و او هم بمعنی آسایش آمده است و هم بمعنی باد نرم و روح دویم بضم راء بمعنی جان است و جنان اول بکسر جیم جمع جَنّة و جنان دویم بفتح جیم بمعنی دل و بتصرف بعض ناسخان نام تفسیر در بعض کتب تصحیف شده و روض الجنان نوشتند چون از لطف این جناس بی خبر بودند و روح الجنان را تکرار پنداشتند.  

نسخه های زیر از کتاب تفسیر « رَوح الجِنان و رُوح الجَنان» در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود می باشد:

تفسير روح الجنان و روح الجنان/ تصنيف جمال‌الدين شيخ ابوالفتوح رازي؛ تصحيح و حواشي بقلم ابوالحسن شعراني، بتصحيح علي اکبر غفاري.- تهران: اسلاميه، ۱۳۸۲ - ‎۱۳۸۷ق.

تفسير روح الجنان و روح الجنان/ تصنيف: ابوالفتوح رازي.- قم: کتابخانه آيةالله العظمي مرعشي نجفي، ۱۳۶۳ = ‎۱۴۰۴ق.

روض‌الجنان و روح‌الجنان في تفسير القرآن/ تاليف حسين بن علي بن احمد الخزاعي النيشابوري مشهور به: ابوالفتوح رازي؛ به کوشش و تصحيح محمد جعفر ياحقي ـ محمد مهدي ناصح.- مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، ‎۱۳۶۵.

تفسير روض الجنان و روح الجنان/ به‌اهتمام غلامحسين مراقبتي.- تهران: ملک، ‎۱۳۷۸-.

گزينه روض‌الجنان و روح‌الجنان/ تاليف ابوالفتوح رازي؛ به اهتمام احمد احمدي بيرجندي.- مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، ‎۱۳۸۰.

منتخبات از تفسير ابوالفتوح رازي/ به قلم رضيه حدائق شيرازي.- [شيراز]: چاپخانه مصطفوي، ‎۱۳۷۲.

گزيده تفسير روض الجنان و روح الجنان/ تأليف ابوالفتوح رازي؛ به کوشش: علي‌اکبر ميرجعفري؛ ويراستار علي خاکبازان.- تهران: کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان، ‎۱۳۸۸

روض الجنان و روح الجنان/ ابوالفتوح رازي.- تهران، ‎۱۳۲۳ق.

سایر کتاب های مرتبط با تفسیر « رَوح الجِنان و رُوح الجَنان»:

تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازي/ بجمع و تاليف عسکر حقوقي.- تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ - ‎۱۳۴۸.

شناخت نامه شيخ ابوالفتح رازي رحمة الله/ به کوشش علي اکبر زماني نژاد.- قم: دار الحديث، ‎۱۳۸۴.

تفسير پژوهي ابوالفتوح رازي رحمة الله: گزارش کتاب‌ها و پايان‌نامه‌ها/ به کوشش محمدعلي ايازي.- قم: دار الحديث، ‎۱۳۸۴.

تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازي رحمة الله/ تاليف عسکر حقوقي؛ به کوشش علي اکبر زماني نژاد.- قم: دارالحديث، ‎۱۳۸۴.

ماخذ شناسي ابوالفتوح رازي رحمة الله/ محمد نوري.- قم: دارالحديث، ‎۱۳۸۴.

تفسير نور علي نور: تعليقات علامه شعراني بر روض الجنان و روح الجنان/ به کوشش محسن صادقي، عباسعلي مردي.- قم: دار الحديث، ‎۱۳۸۴.

فهرست هاي مجلدات بيستگانه روض الجنان و روح الجنان/ اصغر ارشاد سرابي.- قم: دار الحديث، ‎۱۳۸۴.

مجموعه مقالات کنگره شيخ ابوالفتوح رازي رحمة الله/ تاليف جمعي از فضلا و نويسندگان.- قم: دار الحديث، ‎۱۳۸۴.

روش شيخ ابوالفتوح رازي در تفسير روض الجنان/ محمد مهدي حقي.- تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، ‎۱۳۸۳.

در حضرت وحي و ولاء: تلخيص و بازنويسي منتخباتي از تفسير شيخ ابوالفتح رازي/ به‌کوشش جويا جهانبخش؛ زير نظر اکبر ايراني، عليرضا مختارپور.- تهران: اهل قلم، ‎۱۳۸۴.

فرهنگ لغات، وجوه و متشابهات قرآن مجيد بر اساس تفسير ابوالفتوح رازي/ رضا اشرف‌زاده، نسرين قدمگاهي.- مشهد: سخن گستر، ‎۱۳۸۸.

ابوالفتوح رازي و تفسير روض‌الجنان/ تاليف محمد باهر؛ زير نظر اکبر ثقفيان، علي اوجبي.- تهران: خانه کتاب، ‎۱۳۸۸.

فضيلت سوره‌هاي قرآن/ ابوالفتوح رازي؛ به اهتمام تهمينه تجربه‌کار.- تهران: شرکت چاپ و نشر بين‌الملل، ‎۱۳۸۹.

قرآن کريم با چهار ترجمه کهن برگرفته از تفسير طبري، تفسير سورآبادي، تفسير ابوالفتوح رازي، تفسير کشف الاسرار/ استخراج و تنظيم محمد شريفي؛ فهارس محمود راميار.- تهران: فرهنگ نشر نو: آسيم، ‎۱۳۹۵.

بررسي داستان يوسف: بر اساس چهار متن تفسيري روح‌الجنان و روح‌الجنان، حدائق‌الحقايق، منهج‌الصادقين و عرائس البيان في حقايق القرآن/ نويسنده شهرزاد نوري‌صفا.- تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، ‎۱۳۹۴.

تفسير ابوالفتوح رازي در نگاه انديشمندان/ گروه نويسندگان؛ به کوشش سيد محسن ناجي نصرآبادي.- مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، ‎۱۳۹۷.

منابع:

1: تفسیر و مفسران» محمدهادی معرفت ج 2

2: تفسير روح الجنان و روح الجنان/ تصنيف جمال‌الدين شيخ ابوالفتوح رازي؛ تصحيح و حواشي بقلم ابوالحسن شعراني، بتصحيح علي اکبر غفاري.- تهران: اسلاميه، ۱۳۸۲ - ‎۱۳۸۷ق.