پدیدآور:  ابي الفضل شهاب‌الدين محمود الالوسي البغدادي

معرفی کتاب:

تفسیر « روح المعانی»اثر  سید محمود افندی آلوسی بغدادی (متوفای 1270) است. وی شیخ العلمای حنفیان بغداد بود. جامع معقول و منقول، آگاه به مبادی اصول و فروع و محدّث و مفسری آگاه به شمار می‌رفت. وی حافظه نیرومندی داشت و هر چه را به خاطر می‌سپرد همواره نسبت به آن حضور ذهن داشت. خود وی در این باره می‌گوید: «هرگز ذهنم در خصوص چیزی که آن را حفظ کرده‌ام به من خیانت نورزیده است». در سال 1242 منصب افتای حنفیان را در بغداد بر عهده گرفت و سپس متولی اوقاف مدرسه مرجانیه بغداد گردید. در سال 1263 از سمت افتاء کناره گرفت و به تفسیر قرآن پرداخت و پس از اتمام آن، آن را با خود به قسطنطنیه برد تا بر سلطان عبد الحمید خان عرضه نماید؛ و توجه او را به آن معطوف داشت.
تفسیر وی در بردارنده اقوال و آرای علمای گذشته و شامل گزیده‌هایی از تفاسیر پیشین؛ مانند تفسیر ابن عطیه، تفسیر ابو حیان، تفسیر «کشاف»، «تفسیر ابو السعود» و تفاسیر ابن کثیر و بیضاوی و بیشتر از همه از تفسیر فخر رازی بهره برده و احیانا بخشهایی از منقولات تفسیر رازی را نقد کرده است.
وی در تفسیرش، درباره مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سلف تعصّب ورزیده و تعصب خود را آشکارا بیان می‌کرده و به همین علت در بسیاری از موارد، ادب نویسندگی را رعایت ننموده است؛ به طور مثال در تفسیر آیه «اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» (بقره: آیه 15) بعد از سخنان طولانی و لجاجتهای سرسختانه می‌گوید: «اضافه «طغیان» به ضمیر «هم» بدین جهت است که چنین عملی از آنان صادر گشته، ولی برخاسته از نیرویی است که خداوند به آنان ارزانی داشته و متأثّر از إذن و اراده الهی است؛ از این رو، اختصاصی که از اضافه به دست می‌آید، به همین لحاظ است نه به لحاظ محلّ صدور و اصل اتّصاف؛ زیرا آن (مفهوم طغیان) روشن است و به اضافه نیازی ندارد و (این اضافه) ، به لحاظ ایجاد استقلالی از جانب فاعل نیست تا به اذن قادر متعال نیاز نباشد؛ زیرا چنین لحاظی فاقد اعتبار و آکنده از غبار است. پس از ساز و برگ و تاخت و تاز زمخشری نهراس».
آلوسی در تفسیر « روح المعانی»، شیوه بدبینی به شیعه و تهمت‌های ناروای سلف خویش را دنبال کرده، در هر مناسبت و گاه بدون مناسبت، تهمتهایی به شیعه بسته که در سخن دیگران هم یافت نمی‌شود؛ مثلا درباره سوره ساختگی «الولایه» که نویسنده زردشتی «دبستان المذاهب» بی‌جهت آن را به شیعه نسبت داده و در هیچیک از منابع شیعه یافت نشده است، آلوسی با کمال جسارت آن را به «ابن شهر آشوب» نسبت می‌دهد و می‌گوید: «آن را در کتاب «مثالب» آورده است».
همین امر موجب تشکیک برخی از نزدیکان به عصر وی، مانند محقّق آشتیانی (متوفای 1319) صاحب کتاب حاشیه گردیده است؛ چنانکه به صورت «ما یقال عن کتاب المثالب لابن شهر آشوب» و بدون تحقیق آن را مطرح ساخته است.
محدث نوری (متوفای 1320) نیز پس از او- با اعتراف به اینکه آن را در هیچیک از منابع شیعه نیافته- آن را به صورت «ما یحکی ...» آورده است.
در این عهد دو نسخه خطی از کتاب «مثالب» در کتابخانه‌های هند یافت شده است که من نسخه عکسی آن را با دقّت بررسی کردم ولی نه تنها اثری از این سوره خیالی در آن ندیدم، بلکه در بخشی از کتاب، مسأله تحریف با انکار شدید، مطرح شده بود.
ملاحظه می‌فرمایید که آلوسی با این دروغ آشکار، چه آشوبی بر پا کرده است! در این تفسیر، سخن به درازا کشیده شده و مسائلی مطرح شده است که چندان فایده‌ای ندارد و گاه از مرز تفسیر بودن بیرون رفته، موجب ملال و خستگی می‌گردد. ذهبی می‌گوید: «شما را به مورد خاصی از این کتاب رهنمون نمی‌کنم؛ زیرا تقریبا کمتر جایی از آن یافت می‌شود که این حالت را نداشته باشد».
وی مسائل فقهی را هم به طور گسترده بیان می‌کند و آرای فقها و مناقشات و مجادلات آنان را یادآور می‌شود؛ چنانکه کتاب را از حالت کتاب تفسیر به کتاب فقه تبدیل می‌کند. در مسائل کلامی هم سخن را به درازا می‌کشاند و از تعصب در این مباحث خودداری نمی‌کند.
علاوه بر این، از تفسیر رمزی و عرفانی نیز چشم نمی‌پوشد و پس از تفسیر ظاهری آیات، در حدّ توان به آن می‌پردازد و در این مورد از تفسیرهای نیشابوری، قشیری، ابن عربی و جز آنها بهره می‌گیرد؛ و گاهی هم در وادی خیال و وهم سرگردان می‌ماند. خلاصه کلام اینکه؛ این تفسیر، یک دایرة المعارف تفسیری طولانی و مفصل است که تقریبا از حجم و حدود تفسیری خارج شده است.
تفسیر آلوسی گسترده‌ترین تفسیری است که پس از تفسیر فخر رازی به شیوه کهن ظهور یافته است؛ بلکه می‌توان گفت: نسخه دوم تفسیر رازی است ولی با اندکی تغییر- که چندان هم مهم نیست- چون هر که تفسیر آلوسی را بخواند در می‌یابد که وی بطور کامل بر تفسیر رازی تکیه کرده و بر طبق گفته استاد عبد الحمید، منبع و مأخذ اول وی در تفسیر همان تفسیر رازی بوده است.

منبع: تفسیر و مفسران تالیف محمدهادی معرفت جلد دوم صفحات 301-303

نسخ موجود از تفسیر روح المعانی در کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث آستان قدس رضوی:

روح المعاني في تفسير القران العظيم و السبع المثاني/ تاليف محمود الالوسي البغدادي؛ صححه محمود شکري الالوسي.- مصر: اداره الطباعه المنيريه. ( 30 جلد در 15 مجلد)

روح المعاني و تفسير القرآن العظيم و السبع المعاني/ لابي الفضل شهاب‌الدين محمود الالوسي البغدادي؛ عنيت بنشره و تصحيحه للمرة الثانية محمود شکري الالوسي البغدادي.- [ويرايش ؟].- بيروت: دار احياء التراث العربي، ‎۱۴۰۵ق. = ‎۱۹۸۵م. (‎۳۰ ج. در پانزده مجلد)

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المعاني/ ابي الفضل شهاب‌الدين محمود الالوسي البغدادي.- ويرايش ؟.- بيروت: دارالفکر، ‎۱۳۹۸ق. = ‎۱۹۷۸م.

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني/ تاليف ابي الفضل شهاب‌الدين محمود الالوسي البغدادي؛ ضبطه و صححه علي عبدالباري عطية.- بيروت: دارالکتب العلمية، ‎۱۴۳۰ق. = ‎۲۰۰۹م.

منابع مرتبط با تفسیر « روح المعانی» آلوسی:

پندارها و پاسخها: "نقدي بر تفسير روح المعاني در زمينه آيات مربوط به اهل بيت عليهم السلام"/ مسعود فکري.- تهران: دانشگاه امام صادق عليه السلام، ‎۱۳۸۴.

اوضح المعاني في تهذيب تفسير روح المعاني/ هذبه محسن عبدالحميد.- عمان: دارالفتح، ‎۱۴۳۶ق. = ‎۲۰۱۵م.