مصطفی مسلم محمد، یکی از اندیشمندان برجسته سوری‌تبار در زمینه تفسیر قرآن است. وی دارای مدرک دکتری از دانشگاه الازهر، گروه مبانی دین، متخصص علوم قرآنی، استاد متخصص در تفسیر بوده و سرپرستی «دایرة‌المعارف تفسیر موضوعی قرآن کریم» را عهده‌دار بود. او در دو دهه گذشته کتاب‌های زیادی منتشر کرد تا اینکه در جریان همه‌گیری کرونا در ۱۷ آوریل ۲۰۲۱ در سن ۸۱ سالگی بر اثر ابتلا به این ویروس در شهر غازی عنتاب در جنوب ترکیه چشم از جهان فروبست.
مصطفی مسلم، یکی از بزرگان علم و دانش در سوریه بود؛ مردی متدین و اهل آموزش و تربیت که عمر خود را صرف تدریس، راهنمایی و تربیت قرآنی جوانان کرد.
مرحوم مصطفی مسلم در حوزه مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز صاحب‌نظر بود و در تمام امور و کارهای خود با احتیاط و سنجیده عمل می‌کرد. به همین دلیل بود که زیاد سخن نمی‌گفت. او علاقه‌مند بود ارتباطات خود با دوستان و آشنایان خویش را حفظ کند و کسی را از دست ندهد.
هنگامی که فاجعه حلبچه در کردستان عراق اتفاق افتاد، فرصتی برای او فراهم شد تا در مسیر ارائه علم و فعالیت فرهنگی حرکتی انجام دهد و به همین دلیل بود که «انجمن علمای کردستان» را تأسیس کرد.
تولد و تحصیلات
شیخ مصطفی مسلم در سال ۱۹۴۰ در شهر عین‌العرب در نزدیکی حلب به دنیا آمد. تحصیلات خود را در علوم دینی دنبال کرد. او در سال ۱۹۶۵ مقطع کارشناسی خود را در رشته شریعت، از دانشکده شریعت دانشگاه دمشق به پایان رساند و در سال ۱۹۶۹ موفق شد مقطع کارشناسی ارشد خود را در رشته تفسیر و علوم قرآنی از دانشکده مبانی دین در دانشگاه الازهر به پایان برسد. او مدرک دکترای خود را نیز در سال ۱۹۷۴ از همین دانشگاه اخذ کرد.
مصطفی مسلم به مدت ۹ سال به عنوان مدرس در عربستان سعودی تدریس کرد. او بین سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۴ به رتبه علمی استادیار در دانشگاه امام محمد بن سعود در ریاض تدریس می‌کرد و در ادامه از ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۴ با رتبه علمی دانشیاری و از سال ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۷ با رتبه علمی استادی در همین دانشگاه مشغول تدریس بود.
وی همچنین از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۰ به عنوان استاد در دانشگاه شارجه امارات تدریس کرد و همزمان ریاست برخی از گروه‌های این دانشگاه را نیز عهده‌دار بود.
تألیفات و پژوهش‌ها
مصطفی مسلم سرپرستی بسیاری از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری و داوری تحقیقات را عهده‌دار بوده و در موارد متعددی به عنوان مشاور و کارشناس علمی فعالیت کرده، در کنفرانس‌ها و همایش‌های اسلامی حضور داشته، بر دوره‌های آموزشی برای ائمه مساجد و مبلغان نظارت داشته و علاوه بر آن دوره‌های متعددی را در زمینه تفسیر و علوم قرآنی برگزار کرده است.
او عضو کمیته‌ها و شوراهای علمی و آموزشی، سرپرست و هماهنگ‌کننده مراکز علمی متعددی بوده و در تهیه و انتشار دایرة‌المعارف‌های مربوط به علوم قرآنی نقش ایفا کرده است.
وی ناظر بر تهیه «دایرة‌المعارف تفسیر موضوعی قرآن کریم» بوده که اولین دانشنامه علمی است که به بررسی موضوعات قرآن کریم می‌پردازد. او همچنین دانشکده شریعت را در کردستان عراق تأسیس کرد و با تأسیس دانشگاه الزهرا در شهر غازی عنتاب ترکیه به اوج فعالیت علمی خود رسید.
مصطفی مسلم، نزدیک به ۹۰ اثر علمی شامل کتاب، تحقیق و مقاله دارد و در طول دو دهه گذشته کتاب‌های زیادی منتشر کرده است. برخی آثار او عبارت است از: مباحث في إعجاز القرآن(موضوعاتی پیرامون اعجاز قرآن)، مباحث في علم المواريث(پیرامون علم وراثت)، مباحث في التفسير الموضوعي(مباحثی درباره تفسیر موضوعی قرآن)، التطرف والعنف وأثرهما في الدعوة(تندروی، خشونت و تأثیر آن در تبلیغ)، إعجاز القرآن الكريم في عصر الحاسوب(اعجاز قرآن در عضر رایانه)، معالم قرآنية في الصراع مع اليهود(درگیری با یهود از منظر قرآن)، مناهج المفسرين(روش مفسران)، تربية الأسرة المسلمة في ضوء سورة التحريم(تربیت خانوادگی از منظر سوره تحریم)، التفسير الميسر للقرآن الكريم (تفسیر میسر قرآن /جزء ۱۹).
دانشنامه تفسیر موضوعی قرآن اثر مصطفی مسلم
همانگونه که گفته شد کتاب « مباحث في التفسير الموضوعى» یکی از آثار مهم شیخ مصطفى مسلم است كه به بيان مطالبى درباره يكى از روش‌هاى تفسير قرآن به نام تفسير موضوعى مى‌پردازد. تفسير موضوعى روشى است براى تبيين يك موضوع با ملاحظه آيات هم موضوع و هم مضمون و نه هماهنگ با ترتيب و تنظيم موجود در قرآن. در اين روش، مفسر آيات مختلف درباره يك موضوع را در كنار يكديگر قرار مى‌دهد و با جمع‌بندى و تحليل آنها ديدگاه قرآن را در آن باره تبيين مى‌كند.
استاد مصطفی مسلم برای تدوین این مجموعه ۱۰ جلدی در ابتدا، سال‌ها نظریه وحدت موضوعی سوره‌ها را مطرح و به صورت فردی آن را در دانشگاه‌ها تدریس کرد. سپس در دانشگاه شارجه آن را به بحث گذاشت و تعداد قابل توجهی از استادان علوم قرآنی را از کشورهای مختلف دعوت کرد. این استادان طرح کار را در سال ۲۰۰۴ پی‌ریزی و بر اساس آن بحث و پژوهش کردند. برخی به این نظریه نزدیک نشدند و قانع هم نشدند. برخی دیگر کار را در ضمن بحث رها کردند.
در نهایت ۳۰ نفر از استادان، سوره‌هایی متعدد از قرآن را گرفتند و زیر نظر مصطفی مسلم، کل قرآن را از ابتدا تا پایانش به صورت موضوعی تفسیر کردند و کتاب در ۱۰ جلد منتشر شد.
اين كتاب ابتدا به تعريف، خاستگاه، تحولات، گونه‌ها و اهميت تفسير موضوعی قرآن کریم مى‌پردازد. نویسنده خاستگاه اين نوع از تفسير را در تفسير قرآن به قرآن كه از زمان خود پيامبر اكرم(ص) رایج شده است مى‌داند، هرچند اصطلاح «تفسير موضوعى» تفسيرى است كه در قرن چهاردهم هجرى رواج يافته است.
کتاب مباحث فی التفسیر الموضوعی، مشتمل بر يك مقدمه از مؤلف و پنج بخش ذيل و يك خاتمه است:
بخش اول: تفسير موضوعى است که شامل يك مقدمه و عناوينی درباره سیر تاریخی علم تفسیر بوده و به جایگاه تفسیر موضوعی قرآن، انواع این تفسیر و اهمیت آن می‌پردازد.
بخش دوم: شامل روش‌های پژوهش در تفسیر موضوعی است که عناوینی چون روش پژوهش از خلال آیات قرآن، روش پژوهش از یک سوره، تفسیر موضوعی یک سوره، و ارتباط تفسیر موضوعی با دیگر انواع تفسیر می‌شود.
در بخش سوم نیز به علم مناسبات و تفسیر موضوعی پرداخته که شامل عناوینی چون تعریف علم مناسبات(دانشی درباره اسباب نزول)، اهمیت علم مناسبات و معرفی آثار مهم در این حوزه است.
در بخش چهارم خواننده با مثال تطبیقی درباره یک موضوع از قرآن کریم آشنا می‌شود و آن الوهیت در ورای آیات قرآن کریم است.
بخش پنجم نیز به مثال تطبيقى تفسير موضوعی «ارزش‌ها در سوره مبارکه کهف» می‌پردازد و فهرست آيات، احاديث، آثار، اعلام، مراجع و مطالب كتاب نیز در پايان كتاب ذكر شده است.
وفات شیخ مصطفی مسلم
مصطفی مسلم بامداد پنجم رمضان ۱۴۴۲ هجری قمری برابر با ۱۷ آوریل ۲۰۲۱ میلادی بر اثر ابتلا به ویروس کرونا در شهر غازی عنتاب ترکیه دار فانی را وداع گفت.
