تفسیر القرآن الکریم اثر ملاصدرا، فیلسوف نام‌آشنای جهان اسلام و موسس حکمت متعالیه است که مشتمل بر تفسیری فلسفی و عرفانی از برخى سوره‌هاى قرآن کریم است و به زبان عربی نگارش شده است.

ملاصدرا که بود؟

صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی؛ معروف به ملاصدرا‌ و صدرالمتالهین‌، حکیم، عارف و از فلاسفه شیعه ایرانی در قرن یازدهم هجری قمری و بنیانگذار حکمت متعالیه بود.

وی از شاگردان میرداماد و شیخ بهایی بوده و افرادی چون فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی از شاگردان معروف او به شمار می‌روند. او در شهرهای شیراز، قزوین، اصفهان و قم زندگی کرده و حدود پنج سال از زندگی‌اش در روستایی به نام کهک نزدیک شهر قم گذراند.

اصل اصالت وجود، اصل مدرّج بودن وجود در درجات، اصل حرکت در جوهر اشیاء، اصل تجرد خیال، اصل بسیط الحقیقة همه چیز، اصل حدوث جسمانی نفس به وسیله بدن، حدوث عالم، رابطه وجود و علم، از اصول و مبانی مکتب ملاصدرا به شمار می‌رودند.

او نظام فلسفی خویش را در کتاب الاسفار الاربعه تبیین کرده است. ملاصدرا در علوم مختلف تبحر داشت ولی بیشتر به فلسفه اهتمام می‌ورزید لذا در بسیاری از علوم تالیفاتی نگاشته است که از جمله آنها تفسیر قرآن و شرح اصول کافی را می‌توان نام برد.

روشی تفسیری ملاصدرا

صدرالمتالهین با بررسی تفاسیر رایج زمان خود چهار روش تفسیری را بیان می‌کند از جمله روش راسخون در علم که همان روش انبیاء و ائمه شیعه است. این روش خاص کسانی است که خداوند آنان را برای کشف حقایق، معانی معنوی، رموز عرفانی و نشانه‌هایی از وحی و اسرار تاویل برگزیده است و آنها در کشف معنای خاص یا نشانه‌ای الهی، هرگز لطمه‌ای به معنای ظاهری آن نمی‌زنند و سبب تخریب اساسی معنای باطنی آن نمی‌شوند و معنای مکشوف آنان مخالف معنای ظاهری و تحت اللفظی نیست؛ چرا که اینها شرایط و نشانه‌های مکاشفه معنای باطنی‌اند. صدرالمتالهین این افراد را که خودش هم در جمع آنها قرار دارد، همان عارفان و صوفیان راستین می‌داند.

صدرالمتالهین این روش را تنها روش کامل برای درک و تجربه اسرار الهی و باطنی قرآن می‌داند که به وسیله قواعد لغوی صرف و نحو عربی و فقه اللغه به هیچ وجه حاصل نمی‌شود که اگر چنین بود، باید تمام علمای زبان عربی می‌توانستند به رمزگشایی قرآن بپردازند. به عقده او، از طریق صرف قواعد منطق و کندوکاو عقلی، هیچ راهی به حقایق باطنی قرآن نیست.

در دیدگاه صدرالمتالهین، مهم‌ترین و مطمئن‌ترین روش تفسیری، روش کشفی و ذوقی و شهودی است که از چراغ نبوت و ولایت نور گرفته باشد. وی علوم مکاشفه‌ای را ارزشمندترین و برترین معارف و شناخت‌ها می‌شمارد و همچنین آن را هدف نهایی و مطلوب ذاتی و ابزار سعادت بلکه عین سعادت می‌داند.

ویژگی‌های تفسیر صدرا

صدرالمتالهین معمولا تفسیر خود را با بحث لغوی از آیه مورد نظر آغاز می‌کند. او اغلب فهرستی از آرای مختلف و حتی متناقض علمای صرف و نحو را درباره یک واژه یا یک عبارت از قرآن ارائه می‌دهد، بدون آن که به نقض و ابرام آنها بپردازد. گاهی صدرالمتالهین از این حد فراتر می‌رود و سعی می کند نوعی هماهنگی میان آرای مختلف ایجاد کند و یا این که با تکیه بر قواعد خاصی از دستور زبان عربی، برتری یکی از آن آراء را نشان بدهد.

او اغلب قرائت‌های مختلف از قرآن را که بیشتر متعلق به حوزه‌های کوفی و بصری مانند نخعی، قتاده، حسن بصری و کسائی‌اند، نقل می‌کند و سپس به نقل اسباب نزول آن می‌پردازد. وی الفاظ غریب قرآن را مورد بحث و فحص قرار می‌دهد و بر اساس بینش و تجربه عرفانی خود، تفسیرش را ارائه می‌دهد.

صدرالمتالهین قرآن را با قرآن تفسیر می‌کند. دیگر آن که او تفاسیر دیگران؛ اعم از متکلمان، فلاسفه و مفسران را نیز، خواه با آنان موافق باشد یا از آنان انتقادی داشته باشد، در کنار تفسیر خود از آیه یا کلمه مورد بحث، نقل می‌کند. بیشتر مفسرانی که او نقل می‌کند، از معتزلیان زمخشری، از شیعه قمی و طبرسی و از اشعری فخرالدین رازی است. صدرالمتالهین تفسیر پیامبر(ص) و ائمه شیعه(ع)، صوفیان و عارفان را نیز می‌آورد و باز هم معنای عمیق‌تری ارائه می‌دهد.

آنچه در تفسیر صدرالمتالهین بیشتر توجه خواننده را به خود جلب می کند، تامل فلسفی او در قرآن و اظهارات گاه و بی‌گاه اوست که می‌گوید معنای این آیه یا آن آیه قرآن از طریق الهامات ربوبی و از جانب عرش الهی بر من مکشوف شده است.

تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌هاى قرآن، تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازى به نام «تفسیر ملاصدرا» چاپ سنگى شد. سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام «التفسیر الکبیر» و «تفسیر القرآن الکریم» به چاپ رسیده است. برخى از سوره‌هاى مجموعه تفاسیر ملاصدرا نیز به فارسى ترجمه شده است. از جمله تفسیر سوره‌هاى واقعه، جمعه، طارق، اعلى، زلزال و نور، توسط محمد خواجوى در چهار مجلد چاپ شده است.