کتابخانه و موزه ملی ملک موقوفه آستان قدس رضوی در تهران، حافظ آثار قرآنی ارزشمند و متنوعی است که در پرتوی توجه ویژه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف این مجموعه به گردآوری قرآن‌های نفیس برای نسل امروز به یادگار مانده است. در حال حاضر این مجموعه به عنوان یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی و نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور دارای بیش از 70 جلد قرآن خطی نفیس است که این آثار از جنبه‌های گوناگون همچون قدمت تاریخی، شیوه قرآن‌نویسی، آرایه‌های هنری، نوع کاغذ و جلد، دارای ارزش و نفاست است.
قرآن منسوب به امام حسن مجتبی(ع)
قرآن منسوب به دست‌خط شریف کریم اهل بیت امام حسن مجتبی(ع)، یکی از نایاب‌ترین آثار قرآنی و از قدیمی‌ترین نفایس مجموعه خطی این موقوفه فرهنگی به شمار می‌آید که توسط حاج حسین آقا ملک بر آن وقف شده است. این مصحف ارزشمند به خط کوفی در 20 ورق از پوست آهوی نخودی رنگ با حاشیه آهار مهره، به طول 20 سانتی‌متر و 8 میلی‌متر و عرض 15 سانتی‌متر کتابت و با بیاضی مقوا با رویه پارچه‌ای قرمزرنگ مجلد شده است. در انتهای یکی از ورق‌های این مصحف نفیس، تسجیل شاه اسماعیل صفوی قابل رؤیت است که نشان می‌دهد این قرآن در گذشته در دربار صفوی نگهداری می‌شده است.
قرآن بایسنغری
قرآن بایسنغری، بزرگترین قرآن خطی دنیا محسوب می‌شود که به نام بایسنغر میرزا، شاهزاده هنرمند تیموری مزین است. گنجینه ملک، حافظ 4 قطعه از این قرآن بی‌بدیل در پرتوی سنت حسنه وقف است. این 4 قطعه شامل آیه 26 سوره «الاسراء»، آیه 72، آیه 76 و آیات 77 تا 78 سوره «الرحمن» است که در هر قطعه دو سطر قرآن به‌خط محقق ممتاز با قلم جلی در کاغذ خانبالغ نخودی با مرکب مشکی کتابت شده و بین آیات گوی زرین محرز به مشکی و لاجورد و در دو قطعه آن علائم تجویدی به شنگرف است. داستان‌ها و روایت‌هایی شگفتی در باره قرآن بایسنغری وجود دارد؛ روایت‌هایی که نشان می‌دهد این اثر ارزشمند چگونه خلق و با گذر از هزارتوی تاریخ پرفراز و پرنشیب این سرزمین به نسل امروز رسیده است. ویدئوکلیپ «چهار روایت» قرآن بایسنغری به همت کتابخانه و موزه ملی ملک تهیه و در بستر مجازی در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
قرآن به خط غبار
قرآن به خط غبار، از دیگر نفایس این گنجینه است که توسط بانو عزت‌ملک ملک دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا شده است. این اثر کم‌نظیر در نگاه نخست یک آیت‌الکرسی طوماری به خط ثلث به نظر می‌رسد، اما در واقع متن کامل قرآن در زمینه آن به خط نسخ غبار در ابعاد 9 × 172 سانتی‌متر در عصر قاجاری نوشته شده است. کل شاکله قرآن به شکل سرو در آن کتابت شده و در میانه آن متن بزرگ آیت الکرسی به خوبی قابل مشاهده است. البته خط غبار برای خواندن نگاشته نشده است، زیرا اندازه آن بسیار ریز بوده و با چشم غیرمسلح قابل مشاهده و خواندن نیست.
قرآن ارسنجانی
قرآن معروف ارسنجانی، از دیگر آثار خطی منحصربه‌فرد کتابخانه و موزه ملی ملک و اهدایی بانو عزت‌ملک ملک است. این قرآن توسط محمد شفیع ارسنجانی به خط نسخ و با ترجمه فارسی علی نقی شیرازی به خط نستعلیق، در سال 1315 هجری قمری، بر روی کاغذ آهار مهره ضخیم به رنگ نخودی، با جلد معرق سوخت دو رو، همراه با تزئینات زیبا، در ابعاد 6/43 ×8/26 سانتی‌متر کتابت شده است. این قرآن از آخرین نسخه‌هایی است که صفحات آن کارخانه‌های کاغذسازی دوران قاجار را دیده است. همچنین این اثر به همت دو خاندان بسیار معروف و معتبر این دوران در زمینه خوشنویسی و تذهیب یعنی خاندان ارسنجانی و خانواده مرحوم یوسف مذهب‌باشی کتابت و تزئین شده است. احتمالاً محمودخان مذهب‌باشی باید مذهب آن باشد. در پایان این اثر نیز یادداشتی به خط مظفرالدین شاه قاجار قابل رؤیت است، چراکه این اثر به درخواست میرزا حسین‌خان صاحب دیوان برای مظفرالدین شاه کتابت شده است. همچنین بر طبق این دست‌خط، قرآن به میرزا علی‌اصغرخان صدراعظم اهدا شده است. ویدئو کلیپی از این اثر نیز تهیه و در بستر مجازی در دسترس مخاطبان قرار دارد.
قرآن یاقوت مستعصمی
همچنین قرآنی به دست‌خط جمال‌الدین ابوالدر یاقوت بن عبدالله مستعصمی بغدادی خوشنویس بنام عصر عباسیان و بعدها دربار مغولان در گنجینه ملک وجود دارد که مورد توجه اهل هنر و معرفت قرار دارد. این اثر به خط نسخ کهن و ریحان در سال 635 قمری کتابت و با چرم عنابی مجلد شده است. یاقوت مستعصمی در هر صفحه سه سطر درشت به خط ثلث با زر یا لاجورد و بقیه را با مرکب مشکی نوشته است. مُذَهب اثر هم با هنر خود جلوه خاصی به دست‌خط این خوشنویس بخشیده و آن را به قرآنی ارزشمند مبدل کرده است.
قرآن علاءالدین تبریزی
قرآنی نیز به خط علاءالدین محمد بن شمس الدین محمد حافظ تبریزی معروف به «ملا علاءبیک یا علاءالدین تبریزی»، در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود که بر روی کاغذ دولت‌آبادي در قرن دهم قمری نوشته شده است. سرسوره‌ها در این مصحف شریف در کتیبه‌ای بازوبندی با تزئینات و آیات در جداول مستطیلی با دو ستون مزدوج مذهب در دو سو آمده‌اند و سطرهای نخست، میانی و پایانی با مرکب مطلا تحریر شده‌اند. جلد این قرآن، ضربی طلاپوش لبه‌دار با آیت‌الکرسی و پشت جلد معرق طلاپوش است.
قرآن پرتو اصفهانی
میرزا علیرضا اصفهانی متخلص به «پرتو» و مشهور به «میرزا آقاجان»، شاعر و خوشنویس دوره قاجار نیز از جمله هنرمندانی است که اثر قرآنی به دست‌خط او در گنجینه ملک به یادگار مانده است. این اثر به درخواست و دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله در سال 1297 قمری نوشته شده و دارای مُهر و دست‌خط احتشام‌الملک در ابتدای نسخه، قصیده‌ای از جناب پرتو در مدح او و همچنین دارای تاریخ کتابت در پایان نسخه است. این نسخه ارزشمند، مهم‌ترین اثری به شمار می‌آید که از میرزا آقاجان پرتو اصفهانی بر جای مانده است.
معرفی منتخبی از هنرمندان حوزه کتاب‌آرایی
همچنین ده‌ها مصحف کامل که به خط نوابغ خوشنویس ایرانی همچون عبدالله بن عاشور رنانی، محمدبن محمدصادق بقای اصفهانی، محمدابراهیم قمی، اشرف الکتاب اصفهانی، علی بن سلطان محمد هروی قاری، غلامعلی اصفهانی، محمدهاشم لؤلؤی اصفهانی، محمدشفیع تبریزی، محمدمهدی اصفهانی و... کتابت شده و توسط هنرمندان تذهیب‌گر مزین و مرصع و با دستان توانای جلدسازان صاحب نامی مانند فتح‌الله نقاش‌باشی، لطفعلی، علی اشرف و سایر تجلیدگران صاحب ذوق گمنام مجلد شده است، در این گنجینه نگهداری می‌شود. این مصاحف گاهی به عنوان پیش‌کش و گاهی به سفارش بزرگان، رجال و حاکمان کتابت شده است.
شایان ذکر است، کتابخانه و موزه ملی ملک توسط حاج حسین آقا ملک در سال 1316 شمسی بر حرم مطهر رضوی وقف شده است و در حال حاضر در تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد. علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر درباره آثار خطی قرآنی این موقوفه می‌توانند به وب‌سایت آن به نشانی www.malekmuseum.org مراجعه کنند.
