«محمد عبدالعظیم زرقانی» استاد فقید دانشگاه الازهر، در جلد دوم کتاب «مناهل العرفان فی علوم القرآن»، ضمن بررسی تاریخ ترجمه قرآن و احکام مربوط به استفاده از این ترجمه‌ها، به روایتی مشهور اشاره می‌کند و می‌نویسد: «إن قوما من أهل فارس طلبوا من سلمان أن يكتب لهم شيئا من القرآن فكتب لهم الفاتحة بالفارسية»؛ جمعی از اهالی فارس از سلمان فارسی خواستند تا برای آن‌ها، بخش‌هایی از قرآن را بنویسد و او، سوره فاتحه را برای ایشان به زبان فارسی نوشت.
 اگر این گزارش را حمل بر صحت بگیریم، باید بگوییم که تاریخ ترجمه قرآن به زبان فارسی، به قرن نخست هجری و اولین روزهای ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. با این حال، این ترجمه‌ها، هیچ‌گاه برای جایگزین کردن آنها به جای متن اصلی قرآن صورت نمی‌گرفت و هدف مترجمان، آگاهی قرائت‌کننده از مفهوم این کتاب آسمانی بود؛ این‌که او بتواند در کنار دریافت ثواب قرائت، از حظّ معنوی آن هم برخوردار باشد و مفاهیم بلند کلام وحی را، بهتر و بیشتر درک کند. به این ترتیب، ترجمه قرآن به زبان فارسی، از نخستین قرن‌های آشنایی ایرانیان با دین مبین اسلام موضوعیت یافت و جدی گرفته شد. نکته ای که باید بر آن تأکید ویژه داشته‌باشیم، این است که اهتمام مردم ایران به ترجمه قرآن کریم در قرون اولیه، می‌تواند اماره‌ای باشد بر پذیرش قلبی اسلام از سوی ایرانیان. شاید بسیاری ندانند که برخلاف ادعای جمعی از خاورشناسان غربی – که البته ادعاهای آن ها توسط تعدادی از نویسندگان ایرانی هم تکرار شده‌است – ورود اسلام به ایران و پذیرش آن به عنوان دین قاطبه مردم این سرزمین، تا قرن پنجم هجری به طول انجامید و برخی از پژوهشگران، مانند دکتر جلیل عرفان‌منش، نویسنده کتاب ارزشمند «جغرافياي تاريخي هجرت امام رضا عليه‌السلام از مدينه تا مرو»، معتقدند که دلیل انتخاب منطقه فارس امروزی در مسیر حرکت ثامن‌الحجج(ع) به طرف مرو، از سوی مأمون و گماشتگانش، این بود که در این ناحیه، هنوز اسلام عمومیت نداشت و بیشتر مردم، کیش زرتشتی داشتند. بنابراین، وقتی تکاپوی ایرانیان مسلمان در قرون اولیه را، برای ترجمه قرآن و فهم معانی بلند آن را می‌بینیم، می‌توانیم به عشق ریشه‌دار این دین مبین، در میان پذیرندگان ایرانی آن پی ببریم و چهره تاریخ این سرزمین را از اتهامات واهی، هم‌چون مسلمان شدن اجباری مردم آن، پاک کنیم.
معنا و سرگذشت «قرآنِ مترجم»
برگردیم به موضوع اصلی این نوشتار، یعنی قدمت قرآن‌های دارای ترجمه فارسی که اصطلاحاً «قرآن مترجم» نامیده می‌شوند. چنین قرآن‌هایی، ظاهراً از قرن سوم و چهارم هجری، نوشته شده و در اختیار مردم قرار گرفته بود. در قرآن‌های مترجم، با وجود ترجمه فارسی، متن اصلی، به زبان عربی، جلوه و غلبه بصری دارد و به اصطلاح، با «فونت» درشت‌تر نوشته می‌شود و مترجمان آگاه، در کنار کلمات نورانی وحی، ترجمه آنها به زبان فارسی را ثبت می‌کنند. بنابراین، در قرآن‌های مترجم، اولاً ترجمه کاملاً تحت‌اللفظی است و ثانیاً، متن ترجمه را هیچ‌گاه از متن عربی قرآن جدا نمی‌کنند. بررسی قرآن‌های قرون اولیه، تا قرن هفتم، نشان می‌دهد که مترجمان این قرآن‌ها، تسلط کم‌نظیری بر زبان مبدأ و مقصد داشته‌اند و این، از جمله برجستگی‌های قرآن‌های مترجمی است که از این دوره تاریخی در دسترس هستند؛ قرآن‌هایی که امروزه، بخش مهمی از آنها در گنجینه قرآن آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شوند و این مرکز را به یکی از مهمترین مراکز مطالعات تاریخ قرآن تبدیل کرده‌اند.
نگهداری از 22 هزار جلد قرآن قدیمی در گنجینه قرآن
گنجینه قرآن آستان قدس رضوی در سال 1346 تأسیس شد و طبق گزارش دائرةالمعارف آستان‌قدس، در آن بیش از 22 هزار جلد قرآن قدیمی نگهداری می‌شود که بخش مهمی از آن ها، شامل قرآن‌های خطی است. از این تعداد، 283 نسخه، ترجمه فارسی دارد و به قولی، «قرآن مترجم» است. خوب است بدانیم که عمده این قرآن‌های مترجم، در خراسان نوشته و ترجمه شده‌اند. در بین این قرآن‌ها، یک نسخه خطی قدیمی وجود دارد که کارشناسان معتقدند قدیمی‌ترین قرآن مترجم حالِ حاضر دنیاست؛ قرآنی که ما آن را با نام «قرآن قدس» می‌شناسیم.
«قرآن قدس»، کلید کشف اسرار تاریخی
قرآن قدس، نسخه‌ای است خطی که کارشناسان قدمت آن را بین سال‌های 250 تا 350 قمری یعنی حدود 1200 سال قبل می‌دانند. البته نسخه قرآن قدس کامل نیست و بخشی از آن – از شروع قرآن تا آیه 213 سوره بقره و تعدادی از سوره‌های کوچک جزء 30 – در دست نیست و احتمالاً طی هزار و دویست سال گذشته مفقود شده یا از بین رفته‌است. متن عربی قرآن قدس را با خط کوفی نوشته‌اند، اما روی حروف، نقطه و اعراب‌گذاری شده‌ و همین مسئله، آن را برای محققان امروز، بسیار قابل استفاده‌تر کرده‌است. اعراب‌گذاری‌ها در این قرآنِ حدوداً هزارساله، با جوهر قرمز رنگ انجام شده. اما آن‌چه که بر ارزش تاریخی این قرآن مترجم می‌افزاید، واژه‌هایی است که برای ترجمه متن عربی برگزیده‌اند. این واژه‌ها، عموماً واژه‌هایی به زبان پهلوی هستند که بخش مهمی از آنها، طی ادوار بعد، فراموش شده و از یاد رفته‌اند. متن ترجمه قرآن قدس نشان می‌دهد که در زمان نگارش آن، هنوز بسیاری از واژگان عربی که امروزه در زبان فارسی متداول و قابل فهم برای همه فارسی‌زبانان است، گسترش نیافته‌بود. فی‌المثل، کافر، «کژاندیش» و مؤمن، «باوَردار» ترجمه شده‌است. همچنین، با استناد به این ترجمه فوق العاده، می‌توان دریافت که در بسیاری از واژگان فارسی قدیم، حرف «ب» را جایگزین حرف «گ» کرده‌اند؛ به عنوان نمونه، واژه‌های بهشت و بَد در این متن، «گهشت» و «گد» ترجمه شده‌است. علی رواقی که متن این قرآن فوق‌العاده را در سال 1364 منتشر کرده و بر آن مقدمه‌ای عالمانه نوشته، اعتقاد دارد که متن ترجمه، به فارسیِ سیستانی و «نمونه‌ای روشن از یک ترجمه بسیار دقیق و آگاهانه از قرآن است و از نظر تاریخ زبان و اتمولوژی (ریشه‌شناسی) نیز از ارزش‌های ویژه و کم‌مانندی بهره‌ور است». قرآن قدس تا سال 1345 در گنجینه قرآن‌ها و کتاب‌های خطی آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شد، اما کسی به اهمیت آن پی نبرده‌بود. بعد از کشف جایگاه بی‌نظیر تاریخی این قرآن مترجم، آن را نخستین بار در سال 1355 و بعدها برای بار دوم، چنان‌که اشاره کردیم، در سال 1364، با مقدمه‌ای طولانی و پرارزش، به زیور طبع آراستند.