سوره حمد را از آن جهت « امّ الکتاب» و « امّ القرآن» گویند که جامع تمامی سوره های قرآن و به منزله مادر آن هاست تا جایی که  خداوند قرآن را با تمام عظمتش معادل این سوره قرار داده و فرموده است:

وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ. ( حجر/87)

و ما به تو سوره سبع المثانی ( حمد) و قرآن عظیم بخشیدیم.

در تفسیر المنار و تفسیر ابوالفتوح رازی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که فرمود: « خداوند از آسمان صد و چهار کتاب فرستاد و از آن ها چهار کتاب اختیار کرد و علوم آن صد کتاب در آن چهار کتاب جمع کرد و آن تورات، انجیل، زبور و قرآن بود و آن گاه علوم و برکات و ثواب خواننده و داننده این چهار در یکی بنهاد و آن قرآن است و آن گاه علوم و برکات قرآن جمع کرد و در سوره مفصّل نهاد و آن گاه علوم و برکات و ثواب مفصّل جمع کرد در فاتحه الکتاب و هر که فاتحه الکتاب بخواند چنان باشد که صد و چهار کتاب خوانده باشد.»

 زمخشری در تفسیر « الکشاف» در بیان نظم و تناسب سوره حمد چنین می نویسد: چون به ذکر و یاد آن وجود سزاوار حمد پرداخت و آن صفات بزرگ ( ربّ العالمین، رحمن، رحیم و مالک یوم الدین ) را بر وی جاری گرداند، علم به معلومی تعلق می گیرد که عظیم الشأن و سزاوار ثنا و نهایت خضوع و درخواست باری است. در این هنگام آن معلوم متمایز شده به آن صفات را مخاطب قرار می دهد و اظهار می دارد: تنها تو را – ای کسی که این ها صفات توست- به عبادت و استعانت اختصاص می دهم و جز تو کسی را پرستش نمی کنم و جز تو از کسی یاری نمی جویم. باشد که این خطاب بیشتر دلالت داشته باشد که عبادت مخصوص اوست برای این ویژگی هایی که عبادت جز به آن تحقق نمی یابد.

« ایاک نعبد و ایاک نستعین» بیانی است برای حمد و سپاس آدمیان برای خدا. گویی به آنان گفته می شود که چگونه حمد می کنید، گویند: ایاک نعبد و ...