محمد بن محمد بن نعمان، مشهور به شیخ مفید در11ذیقعده سال 336ق در عکبرا ( منطقه ای در 60 کیلومتری بغداد) متولد شد. پدر او معلم بود و به این سبب او را ابن المعلم نامیدند. وی در کودکی به همراه پدر به بغداد رفت و در حوزة بغداد به تحصیل پرداخت. برخی از مشایخ حدیثی او پیش از 12سالگی او رحلت کردند. وی در سن 19 سالگی از شیخ صدوق که در سال 355ق. به بغدادآمده بود حدیث شنید.

بیشتر اساتید او از محدثان یا متخصصان علم کلام هستند و فقها و مورخان در فهرست اساتید او چندان به چشم نمی خورد.

سطح بالای دانش شیخ مفید و قدرت او در مباحثه با مخالفان، موجب شهرت سریع وی شد و شاید از همین رو در سن جوانی به مفید ملقب گردید. او 35 ساله بود که رهبری شیعیان بغداد را به عهده گرفت.

مقام علمی و موقعیت اجتماعی او چنان بود که عضدالدوله امیر دانش دوست آل بویه به عیادت او می رفت و شفاعتش را در حق دیگران پذیرا می شد شیخ مفید در زمان مرگ عضدالدوله تنها 36 سال داشت او تمامی کتاب مخالفان را در حافظه خود داشت تا بتواند شبهه های آنان را پاسخ گوید.

وی همچنین در خانة خویش مجلس بحث و مناظره برپا می کرد در آن مجالس عالمان مذاهب گوناگون حضور می یافتند و او با تمامی آنان به بحث می پرداخت.

 تیز هوشی، حاضر جوابی، علم سرشار، زبان نیکو و قدرت تحمل او از مجموعه مباحثه هایش هویداست. ابویعلی جعفری، داماد شیخ مفید در توصیف او گفته است: « وی به جز پاسی از شب در بستر نمی خفت و سپس از جای برخاسته و نماز می خواند و مطالعه و تدریس می کرد و یا قرآن تلاوت می کرد. صداقت او بسیار و خشوع و فروتنی او نیکو بود زندگی بسیار ساده و لباسی خشن داشت.»

مهم ترین اقدام شیخ مفید، تشکیل مدرسه های علمی برای شیعیان و آموزش و تربیت کودکان شیعه و جذب نخبگان بود. وی در مکتب خانه ها و کارگاههای بافندگی جستجو می کرد و کوکان تیز هوش و مستعد را در نظر می گرفت و با دادن پول به والدین آنها، آنان را به مکتب خانه می برد به این سبب شاگردان تیز هوش بسیاری در محضر او گرد آمدند و به تحصیل مشغول شدند

ظاهرا آموزش های او تنها به فقه و حدیث محدود نمی شد، او به مباحث اعتقادی به ویژه امامت اهتمامی ویژه داشت. تلاش او در زدودن شبهه های مخالفان در مجموعة رساله های کوچک و بزرگ او هویدا است.

نوشته های او بیش از 200 اثر است. غنای آثار او استواری اندیشه و تأثیر شگفت در آراء و نظرات دانشمندان متأخر شیعی چنان بود که در بارة ی وی گفته اند: « او را بر گردن هر دانشمند و پیشوایی حق و منّت است».

دانشمندان بزرگی در حوزة درسی شیخ مفید حضور یافتند و به مقامات بلند علمی راه پیدا کردند. این گروه مدرسه علمی بغداد را رونق بخشیدند و موجب تداوم مباحثات علمی آن شدند. مدرسه حدیثی بغداد مرهون شخصیت، تفکر و اقدامات این بزرگ مرد شیعی است.

مشهورترین افراد این گروه عبارتند از:

1. سید مرتضی (436-355ه)

2. شیخ طوسی (460- 385ه)

3.  سید رضی ( 406-359ه)

4. ابواعباس نجاشی (450- 372ه)

5. ابوالفتح کراجکی  (449ه)

6. سلّار دیلمی (448)

در پایان مناسب است که گفتار ابن ابی طوطی (630ه) مؤلف خوش ذوق شیعی را نیز در بارة وی نقل کنیم که جامع تمامی گفتارهاست:

« در تمامی گونه های علم از جمله قرآن و حدیث، فقه، تاریخ، رجال، تفسیر، نحو و شعر یگانه و سرآمد بود. با صلابت و جلالت در دوران آل بویه با پیروان هر عقیده مناظره می کرد و مرتبتی بالا نزد خلفا داشت او بر خود مسلط بود و با دیگران بسیار و خشوع فراوان داشت نماز و روزه اش بسیار بود و همواره به مطالعه و آموزش دیگران مشغول بود از پر حافظه ترین مردمان بود هیچ کتابی از مخالفین شیعه وجود نداشت که در حافظه اش نباشد و به این گونه توانست شبهه افکنی آنان را در باره شیعه پاسخ دهد.

منبع: کتاب تاریخ حدیث شیعه (2): عصر غیبت/ مؤلف: سید محمد کاظم طباطبایی