پدیدآور: ترجمه و مقدمه علمی محمد تقدمی صابری، ارزیابان: جواد ایروانی، محمدحسن ربانی

مشخصات نشر: مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1402

مشخصات ظاهری: 302 ص. : جدول.

شماره دیویی: ع 913 ش 1726/297

معرفی کتاب:

تفسیر العروه الوثقی، یکی از سه تفسیر مستقل شیخ بهایی است که دریغ و درد به‏سان دو یار دیگر خویش، عین‌الحیاة و تفسیر سوره حمد و چندین کتاب دیگر شیخ، به پایان نمی‌‏رسد. شیخ بهایی این تفسیر را به قصد نوشتن تفسیر بر کل قرآن آغاز می‏‌کند، اما جز سوره حمد و جستاری درباره حروف مقطعه از آیه نخست سوره بقره، به قلم نیامده است. العروه الوثقی، تفسیری است آمیخته از آیات و روایات که در آن چکیده‏ای از روایات رسول خدا و اهل‌بیت(ع) و آرای مفسران متقدم و متأخر، همراه با پژوهش‏‌های ‌شایان و نکته‏‌بینی‌‏های فراوان مؤلف می ‏آید. «تفسیر العروه الوثقی شیخ بهایی» با ترجمه و مقدمه علمی دکتر محمد تقدمی صابری توسط انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی منتشر شده است.  

امتیاز این تفسیر بسیار موجز، چنان‎که مفسر در سه موضع از آن تصریح می‏‌کند این است که نکته‏‌ها و مطالبی نو را دربرگرفته که پیشتر در کتاب یا رساله‏‌ای گرد نیامده است:

یکم: مفسر پس از تفسیر آیه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» وجوه هشت‏گانه‌‏ای را درباره تقدیم عبادت بر استعانت یاد می‏‌کند و آن‌گاه در حاشیه می‏‌گوید: این وجوه هشت‏گانه، پیش از این تفسیر به‏‌رشته هیچ تفسیری کشیده نشده بود.

دوم: مفسر ذیل آیه یادشده وجوهی را برای ترجیح صیغه متکلم مع ‏الغیر بر متکلم وحده بیان می‏‌کند و آن‌گاه در حاشیه همان برگ می‏نویسد: این وجوه نیز جز در این تفسیر گرد نیامده است.

سوم: مفسر درباره چرایی التفات از غیبت به خطاب در همان آیه، 14 وجه را یاد می‏کند و در پایان می‌‏نویسد: این وجود چهارده‌گانه -تا این زمان- به‌‏رشته هیچ تفسیری کشیده نشده بود.

شیخ بهایی در العروة پیش از پرداختن به تفسیر، مقدمه‏ای در چند فصل آورده و در آن از مفهوم لغوی سوره، تعریف اصطلاحی سوره، شمار سوره‌های قرآن، وجه تسمیه سوره فاتحه و نام‏های این سوره سخن می‏‌راند. او در این جستار مقدماتی، روایات معتبر شیعه و سنی را بررسی می‏‌کند.

شیخ سپس به بحث تفسیر وارد شده، نخست یک آیه یا بخشی از آن را عرضه می‏کند و آنگاه به مباحث لغوی و ادبی می‌‏پردازد. او سپس به نقد و بررسی آرای مفسران پرداخته، دیدگاه خویش را ارائه می‌‏دهد، و آن‌گاه روایاتی را از طریق عامه و خاصه یاد کرده، سند و دلالت آن را به نقد کشیده و بررسی می‏‌کند و... .

مفسر در هر بحثی، دیدگاه مخالف را با دلایل روشن و استوار پاسخ می‏‌گوید و هیچ‏گاه از راه انصاف، منحرف نمی‌شود.

تفاسیر سه‏ گانه شیخ بهایی از شمار تفاسیر تک‏‌سطحی با مخاطبان محدود است. گواه نخست این حقیقت، پرداخت آن‏ها به زبان عربی است که می‌تواند قرینه‌‍‌ای برای تعیین سطح و مخاطبان این تفاسیر باشد. گواه دیگر، انگیزه تألیف برخی از این تفاسیر است؛ شیخ بهایی درباره انگیزه تألیف عین‌الحیاة می‌گوید: برادران دینی و دوستان یقینی! این تفسیر کم‏ حجم، مختصر، ساده و سودرسانی است که از کم‌مایه‌ترین خلق خدا و تباه کارترین آن‏ها درخواست کرده بودید.روی سخن شیخ در این گفتار، شاگردان عالم و فرهیخته او است که جملگی اهل دانش و فن بوده‌اند. پس طبیعی است در این تفاسیر با جستارهای ادبی یا موشکافی‌های بلاغی یا مباحث کلامی و فقهی روبه‌رو شویم، چندان‎که این تفاسیر را از دایره تفاسیر عمومی برون و مخاطبان آن را محدود کند.

«تفسیر العروه الوثقی شیخ بهایی» در کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث آستان قدس رضوی موجود است.