ابعاد ورود امام رضا علیه السلام در تبیین و تفسیر آیات قرآن به خصوص در روایات تفسیری چگونه است ؟

مجموعه پاسخ های معصومان علیهم السلام  به تشنگان معارف قرآن با هدف تبیین مفاهیم قرآن کریم ، بخش گسترده ای از میراث حدیثی ما را تشکیل می دهد . این میراث حدیثی به تفسیر مأثور یا تفسیر روایی مشهور است . بر این اساس، امام رضا علیه السلام قرآن را معیار سنجش حق و باطل و صحت و سقم قرار دادند و گفتار و پاسخ ها و مثال های خود حضرت نیز همه برگرفته از قرآن است . امام رضا علیه السلام می فرمودند : " در قرآن همه چیز به تفصیل ذکرشده و حلال و حرام و حدود و احکام و همه آنچه برای هدایت بشر بدان نیاز است به تمام و کمال در آن بیان شده است ." درجای دیگر هم خاطر نشان کرده اند : قرآن کلام خداست . از آن فرو  مگذارید و هدایت را در غیر قرآن جست و جو نکنید که گمراه می شوید .

همچنین امام رضا علیه السلام ضمن بزرگ شمردن آیات قرآن و اعجاز و نظم آن ، قرآن را ریسمان استوار خدا و دست آویز محکم الهی و راه برگزیده خدا دانسته اند که انسان را به بهشت رهنمون می کند و از دوزخ نجات می دهد . این کتاب با مرور زمان، کهنه و با اختلاف زبان ها فاسد نمی شود، زیرا به زمان خاصی اختصاص ندارد . قرآن، برهان و حجت بر هر انسانی است و از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید .

با این اوصاف، احادیث به جای مانده از حضرت رضا علیه السلام بخش بزرگی از روایات تفسیری را در برگرفته است. البته توجه به این نکته لازم است که امام این روایات را در موقعیت های گوناگونی بیان کرده اند . نمونه های زیر در خور تامل اند :

بیان معنا و مصداق آیات:

امام رضا علیه السلام گاه در پاسخ پرسش افراد از مفاد یک واژه یا مراد و مصداق آیه ای حدیثی بیان فرموده اند، لذا روایات نقل شده از امام رضا علیه السلام منبع مهمی برای فهم واژگان قرآن است. عبدالله بن قیس می گوید : از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمودند : بل یداه مبسوطتان. عزض کردم : آیا خداوند مانند ما دو دست دارد ؟ فرمودند خیر اگر جنین بود که از مخلوقات به شمار می رفت .

بیان مفاد آیات :

در این دسته از روایات، امام رضا علیه السلام برای فهم بهتر ، بیشتر توضیح داده اند، برای مثال حضرت در تفسیر بسم الله فرمودند : معنایش این است که من خود را به داغ و علامتی از علامت های خدا داغ می زنم و آن داغ عبادت است ( تا همه بدانند که من بنده چه کسی هستم ) شخصی پرسید : بسمه در بسم الله چیست ؟ فرمودند علامت .

همچنین مردی خدمت حضرت رضا علیه السلام آمد و عرض کرد ای پسر رسول خدا« الحمدلله رب العالمین» را برایم تفسیر کن . حضرت فرمودند : پدرم از جدم روایت می کرد که مردی خدمت حضرت امیر المومنین علی آمد و عرض کرد الحمد لله رب العالمین را برا ی من تفسیر کن . علی فرمود : خداوند متعال بندگان خود را از بعضی نعمت های خود آگاه ساخت، زیرا مردم قدرت ندارند همه نعمت های پروردگار را بشناسند یا در یابند . نعمت های خداوند بسیار زیاد است و شمردنی نیست . خداوند متعال در این هنگام فرمود : بگویید سپاس خداوندی را سزاست که بر ما انواع نعمت ها را ارزانی داشت و آن خدا پرورش دهنده جهانیان است .

بیان تأویل

در این بخش، امام رضا علیه السلام به معانی و مصادیقی برای آیات اشاره می کنند که استفاده آن معانی از آیه یا انطباق آیه برآن مصادیق روشن نبوده یا از مصادیقی است که در زمان حضرت هنوز واقع نشده بود. البته ذکر این معانی و مصادیق باطنی، به معنای نفی معنا یا مصداق ظاهری نیست؛ برای نمونه، روایت محمد بن فضیل از حضرت رضا علیه السلام در تفسیر این آیه شریف (ان تودوا الامانات الی اهلها) است. امام فرمودند: «مقصود آل محمد علیهم السلام هستند که هر امامی امامت را بعد از خود به دیگری تفویض می کند و به دیگران نمی دهد و امامت را از اهلش دریغ نمی دارد.»

استدلال و احتجاج به آیات

در این بخش از روایات تفسیری، امام به آیه ای از قرآن استدلال کرده اند، برای مثال، احمدبن محمد گوید که از حضرت رضا علیه السلام شنیدم می فرمودند: چه نیکوست صبر و انتظار فرج. آیا نشنیده ای که بنده صالح گفت: (فانتظروا انی معکم من المنتظرین)