دو اصل مهمی که هر مترجمی باید در ترجمه قرآن رعایت کند

امروز، ۹ مهرماه برابر با ۳۰ سپتامبر، روز جهانی ترجمه (به انگلیسی: International Translation Day) است. این روز به افتخار سنت جروم که انجیل را ترجمه کرد و محافظ مترجمان به حساب می‌آید از ۱۹۵۳(۱۳۳۲ شمسی) به همت بنیاد بین‌المللی مترجمان گرامی داشته می‌شود. از سال ۱۹۹۱ (به خورشیدی ۱۳۷۰) فدراسیون بین‌المللی مترجمان (به فرانسوی: Fédération Internationale des Traducteurs) که به اختصار آن را FIT‌ می‌نامند، این روز را به عنوان یک روز بین‌المللی پیشنهاد کرد تا همبستگی جامعه مترجمان جهان را نشان دهد که پیش‌برنده حرفه ترجمه در کشورهای مختلف خواهد بود. این روز فرصتی است برای تأکید بر اهمیت شغلی مترجمی که یکی از مهترین ابزارهای جهانی شدن به حساب می‌آید. 

به همین مناسبت ایکنا با استفان فریدریش شفر، مترجم، محقق و دانش‌آموخته آلمانی دانشگاه جامعة المصطفی(ص) العالمیه به گفت‌وگو نشست. او ۶۳ سال دارد و متولد شهر آفنباخ آلمان نزدیک فرانکفورت است و تا ۴۵ سالگی آنجا زندگی می‌کرد و ۲۰ سال برنامه‌نویس بود. شفر در دانشگاه در رشته انفورماتیک تحصیل کرده و از سال ۲۰۰۲ مذهب تشیع را برای خود برگزیده است. او پس از اسلام آوردن چندین کتاب مانند «چهل حدیث در مورد روزه» و چندین مقاله اسلامی و قرآنی نوشته است و هم اکنون با نام عبدالله در ایران و شهر قم زندگی می‌کند و در مدت ۱۷ سال حضورش در ایران زبان فارسی را نیز فرا گرفته است. 

این محقق و مترجم در گفت‌وگو با ایکنا درباره آشنایی خود با اسلام و تشیع گفت: در سال ۱۹۹۹میلادی به دین مبین اسلام مشرف شدم و نام اسلامی عبدالله را برای خود برگزیدم. حدود ۲۵ سال پیش با یک دوست مسلمان(اهل سنت) رفت و آمد داشتم که یک پروفسور بود و من را به دین اسلام دعوت کرد. اطلاعات و آگاهی او درخصوص اسلام و جواب پاسخ‌ها برایم کامل نبود لذا کتابی تاریخی درباره شرح زندگانی چهار خلیفه اسلام ابوبکر، عمر، عثمان و علی بن ابیطالب(ع) را مطالعه کردم. 

مجذوب قضاوت درست امام علی(ع) شدم

شفر توضیح داد: ابتدا شروع به مطالعه شرح سیره سه خلیفه اول کردم که در این مطالعه موضوع جذابی ندیدم وقتی به بخش زندگانی و حکومت امام علی(ع) رسیدم با داستانی رو‌به‌رو شدم که بنده را بسیار مجذوب خود می‌کند؛ آنجایی که دو نفر مسیحی در موضوعی با هم اختلاف دارند و به نزد امام علی(ع) برای قضاوت می‌روند و در این ماجرا امام علی(ع) به عنوان حاکم اسلامی به افراد مسیحی می‌گوید که من با کتاب قرآن بین شما دو نفر قضاوت نمی‌کنم و به حکم فقه و حقوق مسیحیت و با انجیل خودتان میان شما قضاوت خواهم کرد.

وی تصریح کرد: این اندازه از کرامت، توجه به حقوق انسان‌ها و این درجه از عدالت در ۱۴۰۰سال پیش توسط یک حاکم برایم بسیار جالب توجه است و عدالت امیرالمؤمنین(ع) در بنده بسیار تأثیرگذار بود.

استفان شفر که اکنون به ترجمه متون دینی و شیعی به زبان آلمانی مشغول است درباره ترجمه‌های موجود از قرآن گفت: تا‌کنون قرآن در قاره‌های گوناگون به زبان‌های زیادی از جمله آلمانی ترجمه شده ولی تا به حال ترجمه‌ واقعاً خوبی از قرآن به آلمانی وجود نداشته است. نخستین ترجمه قرآن کریم بدون استثناء از سوی غیر مسلمانان انجام شده و کیفیت مطلوبی ندارد.

وی با بیان اینکه در سال ۱۹۳۸ نخستین ترجمه قرآن به زبان آلمانی از سوی مسلمانان انجام شده است تصریح کرد: این مترجم نیز از فرقه احمدیه بوده و چندان به زبان آلمانی مسلط نبود و احتمالاً یک یهودی به او در ترجمه قرآن کمک کرده است چرا که برخی آیات به‌صورت تفسیر، معنی و این امر باعث شده که اعجاز علمی قرآن کاملاً نادیده گرفته شود. در ادامه مترجمان مسلمان و غیر مسلمان بعدی هم متأسفانه تحت تأثیر این ترجمه و تقلید بوده و غلط‌های موجود در آن به آثار مترجمان بعدی هم راه یافته است.  این مترجم آلمانی تصریح کرد: در حالی که ترجمه قرآن کریم به زبان آلمانی اشکالاتی دارد باید گفت که مخصوصاً مسلمانان می‌خواهند معانی آیات به زبان آلمانی انتقال یابد. پس استفاده از این ترجمه به سؤالات مخاطبان پاسخ می‌دهد به‌ویژه هنگامی که توحید در قرآن کریم مطرح می‌شود، اصول دین ما باید درست و معقول منتقل شود. وی با بیان اینکه خود موفق به ترجمه قرآن کریم نشده است، تصریح کرد: پایان‌نامه ارشد من با موضوع ‫‫«بررسی ترجمه آیات علمی ـ طبیعی قرآن به زبان آلمانی» بود و با نگارش این پژوهش متوجه شدم که بهترین روش ترجمه قرآن کریم توجه به لفظ است. من چند کتاب ترجمه کرده‌ام و اکنون نیز مترجم ویکی‌شیعی به زبان آلمانی هستم.

ضرورت توجه به واژگان غایب در ترجمه از زبان عربی

شفر با بیان اینکه در ترجمه قرآن کریم باید به زبان عربی اصیل در آیات توجه داشت خاطرنشان کرد: در زبان عربی واژگان غایب زیادی وجود دارند که باید برای فهم آن به کتاب‌های لغت مراجعه کرد. از نظر من تفسیر و ترجمه قرآن کریم در حال هر دو با هدف فهم اسلام یا قرآن انجام می‌گیرد و در این میان فهم و درک مترجم و مفسر در انتقال معنای قرآن تأثیرگذار است. لذا در ترجمه‌های آلمانی قرآن گاهی مترجم معنا را کامل نفهمیده است و این ویژگی خود قرآن کریم است چون دارای اعجاز بوده و کتابی برای کل بشریت در همه زمان‌ها تا روز قیامت است. لذا ممکن است از حقایقی سخن به میان آمده باشد که فهم آن در آینده به واسطه پیشرفت و علم راحت و سهل باشد. این محقق و مترجم آلمانی افزود: به این دلیل بوده که ممکن است بعضی آیات قرآن خبر از رویدادی دهند که ما نمی‌فهمیم ولی در آینده با پیشرفت علم و دانش برای بشر قابل فهم باشد و اگر در ترجمه با توجه به لفظ، معنا منتقل شود باید توصیف کرد که معنای آیه به چیزی اشاره دارد که گفته خداوند متعال است.

ترجمه‌‌های آلمانی قرآن خالی از اشکال نیستند

وی با بیان اینکه در کلاس‌های قرآن خود به زبان آلمانی بیشتر متوجه اشکالات ترجمه‌های قرآن می‌شود افزود: در انتقال معنای واژگان قرآن به زبان آلمانی اشکالاتی وجود دارد چون عربی با علم صرف و نحو کمک زیادی به انتقال معنا می‌کند. ولی در انتقال معانی قرآن باید به دو مسئله مهم توجه کرد؛ نخست چه هدفی از ترجمه داریم که باید به درستی منتقل شود و دوم چه کسانی مخاطب ما هستند که این مسئله از نظر من کلید ارائه ترجمه‌ای خوب است که باید اصول آن رعایت شود.

شفر توضیح داد: مثلاً من همزمان سه نوع ترجمه ارائه کرده‌ام. برای ویکی‌شیعی لازم است مفهوم مقالات به درستی منتقل شود. همچنین تفسیری ترجمه کردم که مخاطب آن مردم عادی و حتی غیر مسلمانان هستند پس به زبانی ساده و قابل فهم انجام شد یا در ترجمه اخبار سیاسی نیز لازم است برخی مفاهیم و اصطلاحات را متناسب با مخاطب خود تغییر دهم مثل «کشور فلسطین»[چون برخی به رسمیت نمی‌شناسند] یا «فلسطینی» یا واژه «مقاومت اسلامی» برای مخاطب مسلمان. 

این مترجم و محقق درباره فعالیت‌های کاری خود در زمینه ترجمه آلمانی برای مسلمانان گفت: فعلاً هدفم این است که بیشتر برای شیعیان به زبان آلمانی کار ترجمه انجام دهم چون آثار شیعی زیادی هست که به زبان آلمانی ترجمه نشده و در حال حاضر در ویکی‌شیعی این مقالات را در معرض دید همگان قرار می‌دهم چون در عصر فناوری و اطلاعات لازم است مفاهیم اسلامی و شیعی هرچه بیشتر تولید و عرضه شود و در اختیار مسلمانان قرار گیرد. همچنین در نظر دارم ترجمه آلمانی قرآن کریم را نیز در آینده ارائه دهم.