پدیدآور: کاظم استادی

مشخصات نشر: تهران: دانشگاه بین المللی اهل بیت(ع)، 1402

مشخصات ظاهری: 617ص

رده بندی دیویی: الف ش/ت517ح297/1726

معرفی کتاب

کتاب تفسیر عسکری اطروش که منسوب به امام حسن بن علی عسکری(ع)، از تفاسیر مهم روایی متقدم شیعه در قرن سوم است؛ که از جهات مختلفی، مناقشه آمیز بوده است، و مورد نقد و گفتگوهای انتقادی برخی از اندیشمندان متقدم و متأخر امامیه، قرار گرفته است. با توجه به برخی مطالب سست و نادرست موجود در این تفسیر، و نیز مناقشات پیرامون آن، و مخصوصا روشن شدن عدم انتساب تفسیر به امام یازدهم(ع)، اکنون این سئوال و مسأله به وجود می آید که: اگر  تفسیر کنونی، برای امام حسن عسکری(ع) یا پدر بزرگوارشان نیست؛ پس مؤلف کتاب تفسیر چه کسی است؟ چه دلایلی وجود دارد که نشان دهد، تفسیر کنونی،  متعلق به شخص بخصوصی است؟ با اینکه این کتاب، با فرض عدم انتساب به امامین عسکریین(ع)، به نوعی «مجهول المولف» است؟ این اثر، طی مقدماتی به شناسایی مولف این تفسیر می پردازد؛ و با دلایل و شواهدی از متن خود تفسیر ئو اسناد تاریخی دیگر، نشان می دهد که مولف تفسیر کنونی، در واقع «ابی محمد حسن بن علی عسکری» ملقب به ناصر للحق اطروش، امام فرقه زیدیه و حاکم طبرستان است.

این اثر شامل سیزده فصل می باشد:  فصل یک/ معرفی و بررسی کهن ترین نسخه خطی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) ؛ فصل دوم/ گزارش شکلی اسناد تفسیر امام حسن بن علی العسکری(ع) و نقد و بررسی آن؛ فصل سوم / بررسی رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری(ع)تا شیخ صدوق؛ فصل چهارم/ شرح حال و زندگانی ابوجعفر الحسینی العلوی المرعشی؛ فصل پنجم/ بررسی رجالی تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) از شیخ صدوق تا عسکری؛ فصل ششم/ ترجمه و بررسی رجالی محمدبن قاسم مفسر استرآبادی؛ فصل هفتم/ استناد سنجی و اعتبار سنجی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)؛  فصل هشتم/ شناسایی مولف تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)؛ فصل نهم/ تجزیه و تحلیل محتوای داستان های راویان تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)؛ فصل دهم/ معرفی آثار قرآنی ناصر للحق اطروش با تاکید بر تفسیر او؛ فصل یازدهم/ بررسی رجالی حسن بن علی عسکری اطروش، صاحب تفسیر عسکری، در منابع امامیه؛ فصل دوازدهم/ مآخذشناسی پیرامون حسن بن علی عسکری ملقب به ناصر کبیر اطروش؛ فصل سیزدهم/ مآخذشناسی توصیفی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، به نسبت کتابهای هم عرض و مشابه خود، بسیار پر نسخه است؛ به طوری که نزدیک به یکصد نسخه خطی دارد که در نوع خود کم نظیر است. کهن ترین نسخه می باشد که در دو وضعیت می توان مورد تامل قرار داد؛ یک: نسخه مستقل تفسیر، دو: نسخه خطی که بخشی از تفسیر را به صورت غیر مستقل در خود جای داده است.  درباره نسخ خطی این تفسیر، تاکنون کار مستقلی انجام نشده و غیر از معرفی مختصر نسخه‌ها در فهارس، مطلبی یافت نشد. بنابراین، لازم بود این تفسیر با پیش‌کشیدن پرسش‌هایی انجام شود: 1. کهن‌ترین نسخه خطی مستقل و غیرمستقل تفسیر عسکری کدام است؟ 2. این نسخ خطی، اصیل هستند یا خیر؟ 3. ویژگی‌های قدیمی‌ترین نسخ خطی تفسیر کدام است؟ در نوشتار حاضر، ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، مشخص شد که قدیمی‌ترین نسخه مستقل تفسیر، نسخه خطی دانشگاه تهران، به تاریخ 808 ه.ق. است؛ و از آن سو، قدیمی‌ترین نسخه خطی (با تاریخ 736 ه.ق.) غیرمستقل از تفسیر که حدود چهل روایت از 363 روایت موجود آن را در بر دارد، نسخه خطی کتاب احتجاج است. همچنین، روشن شد که نسخه کهن تفسیر، دوخطه و ترمیمی است؛ و در 16 برگ اول، به صورت حرفه‌ای، ترمیم شده است؛ و به نظر می‌رسد نام کاتب و تاریخ کتابت، مخدوش و نونویس باشند؛ هرچند با توجه به متن اصلی نسخه، این نسخه متعلق به قرن هشتم یا نهم است؛ و کاتب نسخه، حلی‌ کیاء یا علی کیاء، احتمالاً از نسل شیعیان زیدی گیلان، بوده است.