پدیدآور: محمد باقر صدر

مشخصات نشر: قم: موسسه نابغه آل الصدر،1402

مشخصات ظاهری:160ص

رده بندی دیویی: ع477ص297/15

معرفی کتاب

مقصود از علوم قرآن دانش ها و پژوهش های مربوط به قرآن کریم است که هر یک به جنبه های گوناگون این کتاب آسمانی می پردازند. اندکی پس از رحلت پیامبر(ص) نگرانی برای مصونیت قرآن، در ذهن مسلمانان آگاه آغاز و به فعالیت‌هایی منجر شد که حاصل آن پیدایش «علوم قرآن» و پژوهش‌ها و اقدامات لازم برای این علوم بود.

بدین سان علوم قرآن و پایه‌های اولیه آن به دست صحابه و مسلمانان صدر اسلام پایه‌ریزی شد؛ آنان که پیامدهای مترتب بر فاصله زمانی با عصر پیامبر(ص) و اختلاط مسلمانان با ملت‌های گوناگون را درک می‌کردند. برای نمونه دانش اِعراب‌القرآن، زیر نظر امام علی(ع) بنیان نهاده شد.

در این کتاب به برخی از موضوعات مربوط به این علم پرداخته شده است؛ از قبیل:

تاریخ علوم قرآن، نزول قرآن، وحی و انواع آن، ابعاد تحولی که قرآن کریم آفرید، اعجاز قرآن و دلایل آن، بررسی ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی، تفسیر و تأویل، بایستگی‌های مفسر و تفسیر در عصر پیامبر(ص).

نخست این مجموعه با نام پژوهش‌های قرآنی و در قطع وزیری به فارسی ترجمه شد و به چاپ رسید. کتاب حاضر ترجمۀ بخش علوم‌القرآن کتاب یادشده است که با توجه به مطالب بسیار ارزشمند و به‌منظور استفاده هرچه بیشتر و راحت‌تر علاقه‌مندان، به‌طور مستقل چاپ شده است.

گزیده ای از کتاب 

 قرآن در عرف علمای تفسیر به مکی و مدنی تقسیم می‌شود و برخی آیات مکی و برخی دیگر مدنی هستند. در دانش تفسیر چند رویکرد در تفسیر این اصطلاح وجود دارد.

اول: گرایش رایج در این موضوع، تفسیر آن بر پایه ترتیب زمانی نزول آیات است که حادثه هجرت را مرز زمانی و تمایزبخش این دو مرحله قرار می‌دهد. بر این پایه هر آیه‌ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر آیه‌ای که پس از هجرت نازل شده مدنی به‌شمار می‌رود، هرچند مکان نزول آن مکه باشد؛ مانند آیاتی که هنگام فتح مکه در همین شهر بر پیامبراکرم (ص) نازل شد. پس در این گرایش معیار، زمان نزول است، نه مکان آن.

دوم: گرایش دیگر، برای تشخیص مکی و مدنی، مکان نزول را مقیاس قرار می‌دهد و هر آیه‌ای را با ملاحظه مکان نزول نام‌گذاری می‌کند. اگر پیامبراکرم (ص) هنگام نزول در مکه بوده، آیه مکی است و اگر در مدینه به‌سر می‌برده، آیه مدنی محسوب می‌شود.

سوم: سومین گرایش مخاطبان آیات را در نظر می‌گیرد؛ اگر آیه‌ای خطاب به اهل مکه باشد، مکی است و اگر مردم مدینه را مخاطب قرار داده باشد، مدنی است.

گرایش نخست این امتیاز را دارد که شامل تمامی آیات می‌شود و بر پایه آن هر آیه یا مکی است یا مدنی؛ زیرا یا پیش از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و ورود او به این شهر نازل شده که در این صورت هرچند در بین راه مکه به مدینه نازل شده باشد مکی است یا پس از ورود پیامبر (ص) به مدینه نازل شده که مدنی است و مکان نزول آن تفاوتی نمی‌کند.

اما براساس گرایش دوم و سوم آیاتی وجود دارد که نه مکی است و نه مدنی؛ یعنی آیاتی که نه در مکه نازل شده و نه در مدینه یا خطاب آن نه به اهل مکه است و نه به اهل مدینه؛ مانند آیاتی که در معراج و اسراء (سیر شبانه پیامبر (ص) به بیت‌المقدس) نازل شده است.