محمد عبدالحلیم، قرآن‌پژوه مصری از مترجمان و محققان برجسته مطالعات قرآنی و استاد دانشگاه لندن است. وی در سال ۱۹۳۰ در مصر به دنیا آمد و در دوران کودکی خود قرآن را حفظ کرد. استعداد والای او در حفظ و درک قرآن باعث شد در سن ۱۱ سالگی وارد الازهر شود و پس از تحصیل در دانشگاه الازهر بورس تحصیلی در دانشگاه کمبریج به او اعطا شد. او برای بیش از نیم قرن در انگلیس زندگی و تحصیل کرد و دکترای خود را در دانشگاه کمبریج به پایان رساند.
عبدالحلیم از سال ۱۹۷۱ استاد کرسی مطالعات اسلامی ملک فهد در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن SOAS است.
در سال ۲۰۰۴ انتشارات دانشگاه آکسفورد ترجمه قرآن حلیم به زبان انگلیسی را با عنوان (The Quran: A New Translation) منتشر کرد که به عنوان یکی از معتبرترین ترجمه های قرآن به این زبان شناخته می‌شود. این پروژه که تکمیل آن هفت سال به طول انجامید، به دلیل تأکید بر زیبایی و عمق ادبی قرآن و در عین حال قابل درک بودن برای خوانندگان معاصر، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، مورد ستایش قرار گرفته است. علاوه بر این او سرویراستار مجله مطالعات قرآنی ( Journal of Qur'anic Studies) است که از سوی انتشارات دانشگاه ادینبورگ منتشر می‌شود.
عبدالحلیم به پاس خدماتش به فرهنگ و ادبیات عربی و همزیستی بین ادیان در سال ۲۰۰۸ نشان امپراتوری بریتانیا (OBE) را دریافت کرد. او در مصاحبه‌ای که اخیراً انجام داده، توضیح داد که چرا دست به ترجمه قرآن به زبان انگلیسی زده و چه اولویت‌ها و شیوه‌ای در این کار داشته است.
عشق ریشه‌دار عبدالحلیم به قرآن و معارف اسلامی
وی در پاسخ به این سؤال که چرا تصمیم گرفت زندگی خود را وقف قرآن کند گفت: من قرآن را از کودکی در مصر حفظ کردم که عشق به زبان عربی و اسلام را در قلب و ذهنم ریشه‌دار کرد. قرآن هر روز با من است. در سال ۱۹۷۱ برای تدریس ادبیات عربی به SOAS پیوستم. اینجا بود که متوجه شدم برخی از ترجمه‌های همکاران از قرآن درست نیست. ده‌ها سال بود که هر روز قرآن را مطالعه می‌کردم و احساس می‌کردم در درک عمیق متن نسبت به دیگران مزیت‌هایی دارم، بنابراین تصمیم گرفتم تمام تلاشم را برای آموزش و تألیف قرآن بگذارم.
وی افزود: در طول دهه هشتاد میلادی، تحولی در زندگی من رخ داد؛ به‌گونه‌ای تلاش‌های دانشگاهی خود را بر پژوهش‌های قرآنی متمرکز کردم. در بخشی که من درس می‌خواندم استاد با نفوذی بود که به زعم او، قرآن حاضر در قرن سوم هجری نگاشته شده و پیش از آن توسط انسان‌ها کم و زیاد شده بود. از همین رو به سختی به مقابله با او پرداختم و تصمیم گرفتم تلاش خود را در رابطه با قرآن قرار دهم زیرا فکر می‌کردم معنا ندارد که من بقیه زندگی خود را در انگلستان به آموختن و پژوهش در ادبیات بگذرانم و امثال چنین افرادی به قرآن بی‌احترامی کرده و چهره‌ای زشت از آن به نمایش بگذارند.
بدین گونه از نیمه دوم دهه هشتاد میلادی پژوهش در ارتباط با قرآن را آغاز کردم تا این که در دهه نود همه طرح‌های دانشگاهی خود را بر پژوهش‌های قرآنی متمرکز کرده و بعد از آن که به عنوان استاد پژوهش‌های اسلامی تعیین شدم و مرکز تخصصی پژوهش‌های اسلامی با محوریت پژوهش‌های قرآنی را در سال ۱۹۹۵ تأسیس کردم. سپس مجله پژوهش‌های قرآنی را راه‌اندازی کردم و ریاست تحریریه آن را از همان ابتدای نشر در سال ۱۹۹۹ تا کنون برعهده گرفتم.
وی افزود: در سال ۱۹۸۰، انتشارات دانشگاه آکسفورد از من پرسید که آیا می‌توانم یک ترجمه به روز انجام دهم. نسخه‌ای که قبلاً بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت توسط پروفسور آرتور آربری در کمبریج انجام شده بود که برای اولین بار در سال ۱۹۵۵ منتشر شد. الحمدلله، از خودم بسیار راضی هستم که توانستم در کنار خانواده و تدریس، این کتاب را در حالی ترجمه کنم که برای ایجاد مرکز جدید مطالعات اسلامی در آن زمان در SOAS تلاش می‌کردم.
ترجمه مفهومی به جای تحت‌اللفظی
عبدالحلیم درباره روش ترجمه خود گفت: سال ۱۹۹۷ بود و من با پرسیدن از گروهی از دانشجویان SOAS درباره بهترین ترجمه قرآنی که خوانده بودند شروع کردم. در کمال تعجب، آنها که اکثرشان مسلمان بودند گفتند که ترجمه نمی‌خوانند، زیرا همیشه قرآن را به زبان عربی مطالعه می‌کردند. بنابراین شروع به ترجمه یک صفحه کردم و به آنها دادم تا بخوانند و هفته بعد برای بحث در مورد آن برگردند. بار اول گفتند که به نظر آنها ترجمه انگلیسی نیاز به بهبود دارد. بنابراین متن را اصلاح کردم و در نهایت بار سوم گفتند ترجمه کامل است و به سبک و زبان دقیقی انجام شده که آن را می‌فهمند.
این مترجم برجسته درباره اینکه چگونه ترجمه را به معنای عربی نزدیک می‌کنید گفت: زبان مدرن و درک من از قرآن مهمترین عامل در نگارش این ترجمه بود. برخی از مردم فکر می‌کنند که این ترجمه تحت‌اللفظی است از آنچه در عربی در گفته شده است، اما این یک ترجمه ادبی از عربی به انگلیسی است.
وی ادامه داد: وقتی کلمات را می‌خوانم، آنها را طوری ترجمه می‌کنم که احساس می‌کنم روش درست بیان آن در انگلیسی آنگونه است. بنابراین به جای ترجمه کلمه به کلمه، مفهوم متن را ترجمه کردم. در مطالعات ترجمه به این اصل دستور زبان، نظریه هم ارزی می‌گویند.
چالش‌های ترجمه قرآن کریم به زبان انگلیسی
عبدالحلیم درباره چالش‌های پیش روی خود هنگام ترجمه زبان غنی قرآن گفت: در زبان عربی، یک کلمه اغلب می‌تواند سه معنی داشته باشد. قبل از اینکه شروع به نوشتن هر ترجمه‌ای کنم، به زمینه و فضای متن توجه می‌کنم که تعیین می‌کند چگونه ترجمه کنم. اگر این کار را انجام ندهید، ممکن است طوری ترجمه کنید که نا مفهوم و نامربوط باشد و لزوماً مناسب نیست. به عنوان مثال، در آیه ۳۸ سوره نور عبارت «بغیر حساب» وجود دارد که حداقل سه معنای متفاوت دارد: «خدا به هر که بخواهد روزی می‌دهد»، «خدا بی حد و حصر روزی می‌دهد» و «خدا بدون حساب و کتاب مردم روزی می‌دهد.
شاخصه‌های ترجمه قرآن محمد عبدالحلیم
وی معتقد است، نخستین شاخصه ترجمه‌اش، به زبان ترجمه بر می‌گردد که زبانی جدید و قابل فهم برای مخاطبان انگلیسی‌زبان است، این ترجمه تنها یک ترجمه صرف حرفی و لفظی نیست، بلکه در این ترجمه تلاش شده است که ویژگی‌های و بلاغت زبان مبدأ(عربی) به مخاطب انگلیسی‌زبان منتقل شود.
محمد عبدالحلیم در توضیح بیشتر این مطلب گفت: کسی که به کار ترجمه اقدام می‌کند، باید ویژگی‌های زبان مبدأ و مقصد را بداند، مثلاً مترجمی که قصد ترجمه متون به زبان فارسی دارد، باید از ویژگی‌های بلاغی این زبان به خوبی آگاه باشد و به سبکی ترجمه کند که متکلمان به زبان فارسی به خوبی آن را بفهمند.
عبدالحلیم ادامه داد: دیگر ویژگی ترجمه من اهتمام به چند وجهی بودن معنای واژگان قرآن است، یعنی یک واژه ممکن است در جاهای مختلف، معانی مختلفی داشته باشد، مثلاً واژه «الکافر» در قرآن هم به معنای شخص کافر به خداست و هم به معنای کسی است که «به خدا ایمان دارد، اما به خاطر نعمت‌هایی که به وی داده شده است، شکرگزار خداوند نیست».
مدیر مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه لندن تصریح کرد: بنابراین یک واژه ممکن است چند معنا داشته باشد، این مسئله در جای جای قرآن وجود دارد و باید در ترجمه به آن دقت کرد، این در حالی است که برخی به آن توجه نکرده و یک واژه را در همه آیات به یک شکل ترجمه می‌کنند، مسئله‌ای که صحیح و قابل قبول نیست و در معنا پیچیدگی ایجاد کرده و آن را غیرقابل فهم می‌کند.
محمد عبدالحلیم تأکید کرد: مسئله دیگر در ترجمه، توجه به بلاغت و فصاحت قرآن و لحن متناسب با معنا در ترجمه قرآن است، قرآن کافران، منافقان و مشرکان را به مجادله می‌طلبد، زمانی که مجادله در زبان انگلیسی ترجمه می‌شود، ممکن است از شدت و قاطعیت لازم برخوردار نباشد و ترجمه‌ای صرف و خالی از لحن متناسب با معنا باشد، بنابراین باید به این مسئله توجه کرد، زیرا در غیر این صورت، ترجمه ضعیف و به اصطلاح بی‌رنگ و طعم خواهد بود.
وی افزود: مشکل دیگر در ترجمه این است که عربی بسیار فشرده است. در عربی شما باید مختصر و کوتاه بیان کنید و معنی را در چند کلمه روشن کنید. با این حال، در زبان انگلیسی، همان مفاهیم اغلب نیاز به بسط دارند، بدون اینکه پیام اصلی تغییر کند.
گرایش به اسلام تحت تأثیر ترجمه عبدالحلیم
وی درباره اهمیت وجود ترجمه‌های قابل دسترس و به روز از قرآن گفت: قرآن متن اصلی اسلام است و بسیاری از ترجمه‌های موجود حاوی نادرستی و زبانی غیرقابل فهم است، بنابراین مهم است که پیام عمیق قرآن برای مخاطبان غیرمسلمان و غیر عرب‌زبان تبیین شود.
او افزود: حتی برخی از مردم پس از خواندن ترجمه من به اسلام گرویدند؛ هرچند قصد من از این ترجمه تشویق مردم به اسلام‌آوردن نبود اما مشاهده تأثیرگذاری ترجمه من در گرایش دیگران به اسلام برای من بسیار مهم و ارزشمند است.
