در کتاب رویت هلال ماه در فقه مذاهب اسلامی در ذیل مطلب عوامل مؤثر در رؤیت هلال ماه می خوانیم:

با افزایش سن ماه از لحظه تولد هلال، ماه فرصت بیشتری پیدا می کند تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر شود؛ به بیان دیگر، افزایش سن ماه باعث آسان تر شدن رؤیت آن می شود. البته این تمام ماجرا نیست بلکه عوامل بیشتری در رؤیت هلال مؤثر است ،از جمله:

۱- مدت مکث

هلال شامگاهی دقایقی پس از غروب خورشید، غروب می کند به این دقایق مدت مکث گفته می شود. هر چه این مدت بیشتر باشد، ماه فرصت بیشتری برای دیده شدن پیدا می کند؛ چون تاریک تر شدن آسمان، امکان رؤیت را افزایش می دهد.

بر همین اساس، رصدگر باید دقایقی پس از غروب خورشید صبرکند تا شرایط مناسب برای رؤیت فراهم گردد.

2- زمان غروب خورشید

 تولد ماه در زمانی خاص است که هر چه از این زمان بگذرد سن و زاویه ماه افزایش یافته، امکان مشاهده آن بیشتر می شود. بنابراین، هرچه خورشید دیرتر غروب کند استهلال، آسان تر می شود. چنین است که هر چه به سمت نواحی غربی زمین پیش می رویم رؤیت هلال شرایط مساعدتری می یابد.

3- فاصله ماه از زمین

از آنجا که مدار ماه به دور زمین بیضی است، براساس قانون دوم کپلر، سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. حال اگر مقارنه زمانی اتفاق افتد که ماه در حوالی حضیض مدار خود (نزدیک به زمین) قرار دارد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله گرفته، جدایی آن از خورشید شتاب بیشتری پیدا می کند. رؤیت چنین هلالی در مقایسه  با هلالی که در نقطه اوج مدار قرار دارد به مراتب راحت تر و سریع ترخواهد بود.

نظریه رویت

دربحث رؤیت هلال دو نظریه وجود دارد:

گروهی زمان تولد هلال را ملاک نو شدن ماه می دانند و گروهی دیگر، زمانی را که امکان وقوع رؤیت با چشم غیر مسلح وجود دارد.

اگر تولد هلال، ملاک نو شدن باشد در این صورت می توان ماه نو را با ابزار- آلات نجومی و تلسکوپ نیز رؤیت نموده، اوّل ماه را ثابت کرد. لکن اگر امکان رؤیت، ملاک ثبوت باشد در این صورت تقریباً یک روز از تولد ماه باید بگذرد تا ماه از تحت الشعاع خورشید خارج شده و به وسیله بازتاب نور خورشید قابل رؤیت گردد؛ چرا که قبل ازغروب خورشید شعاع آن اجازۀ رؤیت با چشم عادی را نمی دهد.

اکنون یک بار دیگر این سؤال تداعی می شود که کدام رؤیت، ملاک شرعی دارد؟ آیا مطلق رؤیت یا رؤیت به شیوه ای خاص؟ نگاه اخبار و روایات به کدام سمت و سو است؟

موضوع را در قالب دو پرسش کلی تر به این صورت نیز می توان بیان کرد:

پرسش اول: با توجه به اینکه رؤیت با چشم غیر مسلح قاعدتاً یک روز دیرتر از تولد واقعی ماه امکان پذیر است؛ اگر این رؤیت ملاک ثبوت هلال و شروع ماه قمری باشد در این صورت آیا باید گفت: مسلمانان در بیش از ده قرن، روز اوّل رمضان را افطار نموده و عید فطر را روزه گرفته اند؟ آیا معقول است بگوییم مسلمانان بیش از هزار سال تکالیف مربوط به ماه های قمری را بر خلاف واقع انجام می داده اند چون، مثلاً به تلسکوپ هیل و هابل دسترسی نداشته اند؟!

 پرسش دوم: روشن است که ماه قمری با دخول در محاق پایان می یابد و خروج آن از محاق و دخول در تحت الشعاع، لحظه تولد ماه جدید خواهد بود که به علت ممانعت اشعه خورشید در طول روز با چشم غیر مسلّح قابل رؤیت نیست. حال با توجه به اینکه علم به تولد ماه نو داریم لكن قادر به دیدن آن با چشم عادی نیستیم چه مانعی وجود دارد اگر این رؤیت، با چشم مسلّح و استفاده از ابزار افزاینده بینایی انجام پذیرد؟

به دیگر سخن آیا وسایلی مانند تلسکوپ، چیزی غیر از هلال واقعی را منعکس می سازد؟ آیا کسی میتواند ادعا کند هلالی که به کمک ابزار و چشم مسلّح مشاهده می شود، غیر از هلالی است که در لحظه مشاهده متولد شده است؟! گذشته از این؛ آیا دلیلی وجود دارد که رؤیت با ابزار را از دایره تعریف عرفی و تعابیر روایی خارج نماید؟

از سوی دیگر، با توجه به اینکه ملاک در شروع ماه «تولد ماه درواقع»است و دیدن آن، جنبۀ «طریقی» دارد نه «موضوعی»؛ اساساً استبعادی وجود دارد اگر این رؤیت، با چشم مسلّح صورت گیرد وهلال تولد یافته از این طریق مشاهده شود؟

اکنون با محوریت این دو پرسش باید دید حق مطلب چیست؟ دلایل فقاهتی و اجتهادی با کدام یک از این دو دیدگاه انطباق بیشتری دارد؟ اعتبار یا عدم اعتبار چشم مسلّح؟

نکته

حجیت و اعتبار رؤیت هلال با چشم غیر مسلح مورد اتفاق همه فقهای امامیه اعم از متقدمان و متأخران است، لکن در خصوص اعتبار تجهیزات نجومی و مشروعیت رؤیت هلال ماه با چشم مسلّح، دو رویکرد متفاوت وجود دارد:

عده ای از مراجع و فقها به لزوم رؤیت هلال با چشم غیر مسلّح قائل هستند و عده ای دیگر به کارگیری ابزار نجومی از قبیل تلسکوپ وامثال آن را در مسئله رؤیت هلال جایز می دانند.

افزون بر این، مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز عموماً بر این نظرند که ثبوت اول ماه از هر طریقی که حاصل شود حجت شرعی دارد و فرقی میان رؤیت با چشم مسلّح و غیر مسلح نیست؛ همان طور که اتحاد افق را شرط نمی دانند.

 بر همین اساس، صاحب نظران و فقها دلایل فراوانی در رد و قبول رؤیت با چشم مسلّح ارائه کرده اند.

برگرفته از کتاب رویت هلال ماه از علی بهشتی این کتاب در کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث موجود است.