در کتاب حکمت نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه السلام در ذیل مطلب محاسن اخلاق و رفتار قسمت تحصیل دانش می خوانیم:

ترجمه حدیث 44

حضرت عبد العظیم علیه السلام به امام جواد علیه السلام گفتم: ای فرزند پیامبر خدا! از پدرانت برای من حديثى روايت فرما...

 فرمود: «پدرم از جدم، از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ارزش هرانسان به اندازه ای است که نیک می داند (/نیک انجام می دهد)».

ترجمه حدیث ۴۵

حضرت عبد العظیم علیه السلام - به نقل از امام جواد از پدرانش علیه السلام - : علی بن ابی طالب علیه السلام  فرمود: «چهار سخن گفته ام که خداوند، مرا در قرآن تأیید فرموده است ..... من گفته ام: ارزش هر انسان به اندازۀ دانش و هنر اوست. و خداوند در داستان طالوت می فرماید: «در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و نیروی بدن بر شما برتری بخشیده است».

شرح

بزرگان علم و ادب در تبیین اهمیت و ارزش این حدیث ، فراوان سخن گفته اند.خليل بن احمد فراهیدی می گوید:

أحَبُّ كَلِمَةٍ في طَلَبِ العِلمِ .

این سخن، تشویق کننده ترین کلام، در تحصیل علم است.

 سید رضی می گوید:

و هَذِهِ الكَلِمَةُ الَّتى لا تُصابُ لَها قيمةٌ ، ولا توزَنُ بِها حِكمةٌ ، ولا تُقرَنُ إِلَيْها كَلِمَةٌ . این، سخنی است که نمی توان ارزشی برای آن تعیین کرد و حکمتی را هم وزن آن دانست و سخنی را قرین آن نمود.

واینک نکاتی در شرح آن:

1. این حدیث، ریشه در آیه ۹ از سوره زمر : هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ: آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسان اند؟! دارد. در این آیه، تشخیص فضیلت علم، بی ارزشی جهل و برتری عالم بر جاهل، به داوری بدیهی عقل، واگذار شده است. بر این اساس، معیار ارزش انسان، میزان دانش اوست؛ اما معیار ارزش علم چیست؟

2. معیار ارزش علم، نقش آن در آسایش بیشتر و زندگی بهتر انسان است. بنا بر این، ارزش هر عالمی به اندازۀ ارزش علم اوست. ریاضیدان، پزشک، مهندس ساختمان ،خیاط، نقاش و سایر دانشمندان و هنرمندان به اندازه ای که علم و هنر آنها در سعادت و زندگی بهتر جامعه نقش دارد، ارزشمند و قابل احترام هستند.

3. با ارزش ترین علم، دانشی است که سعادت و آسایش همیشگی انسان را تأمین نماید. بر این اساس، علم خداشناسی و دانش های مرتبط با آن، با ارزش ترین علوم، و دانشمندان خداشناس، ارزشمند ترین دانشمندان هستند. صدر و ذیل آیه پیش گفته، به روشنی بر این مدعا دلالت دارد. متن کامل آیه یاد شده، این است: أَمَّنْ هُوَ قَنِتٌ ءَانَاءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَقَابِمَا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَبِ.

آیا چنین کسی بهتر است یا کسی که شب را [به عبادت خدا] به سجود و قیام می پردازد و از [مجازات ] آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو: آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند، یکسان اند؟! تنهاخردمندان اند که پند می گیرند.

در این آیه، ابتدا خداوند سبحان، این سؤال را مطرح فرموده که آیا انسان های خداشناسی که در دل شب، بستر استراحت و خواب ناز را رها می کنند و درمحضر پروردگار خود، به عبادت و راز و نیاز می پردازند، با خدا ناشناسانِ ناسپاس، که شب رابه غفلت سپری می کنند یکسان اند؟

خداوند در ادامه این پرسش، جهت روشن شدن بهتر پاسخ آن، سؤال دیگری را که پاسخش برای همگان، بسیار بدیهی و روشن است، عِدل سؤال اول، طرح می نماید و سپس می فرماید: آیا کسانی که می دانند، با کسانی که نمی دانند، یکسان اند؟!. تشبیهِ مؤمن شب زنده دار به عالم، و تشبیه کافرِ عاقل به جاهل، اشاره به این معناست که مقصود از علم در آیه یاد شده، مطلق علم نیست؛ بلکه این علم، همان علمی است که آیه دیگر، آن را از بیم خدای سبحان، جدایی ناپذیر معرفی کرده است:

 إنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَوا.

همانا بیم از خدا، ویژه دانشمندان از بندگان اوست.

 بنا بر این، از منظر قرآن علمی ارزش دارد که تأمین کننده سعادت ابدی و آسایش همیشگی است و برتری آن عالمی بر جاهل، انکار ناپذیر است که علمش موجب ترسش از عدل الهی و مجازات اخروی گردد، وگر نه، علمی که مایه انحراف و در خدمت تجاوز به حقوق دیگران باشد، ارزشی ندارد و معیاری برای سنجش ارزش انسان نیست.

4. علم، هنگامی در خدمت انسان و جامعه انسانی قرار می گیرد و ارزشمند می گردد که به عمل تبدیل گردد ، وگر نه علم بی عمل، سودی ندارد. بنابر این، جمله «ما یُحسِنه» در حدیث مورد بحث را می توان به «عمل» نیز تفسیر نمود. بر این اساس، این حدیث را به دو صورت می توان ترجمه کرد:« ارزش هر انسان به اندازه ای است که نیک می داند» و یا «نیک انجام می دهد».

5.علمی که تأمین کننده سعادت ابدی انسان است، در صورتی که با عمل همراه شود، بی نهایت ارزش دارد. بنا بر این، ارزش عالمِ با عمل، بی نهایت است.

کتاب حکمت نامه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه السلام نوشته محمدی ری شهری در کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث موجود است.