در کتاب تاریخ زندگانی، علوم و معارف امام رضاعلیه السلام در ذیل مطلب چرا می گویند امام رضا قبله هفتم است؟ می خوانیم:

برای معصومان هفت مدفن وجود دارد: «حرم پیامبر(ص)» ، «قبرستان بقیع»، «نجف»، «کربلا»، «کاظمین»، «سامرا» و «مشهد» از این رو مدفن امام علی بن موسی الرضا (ع) میان برخی مردم، به عنوان « قبله هفتم» شهرت یافته است. البته قبله در اینجا، به معنی قبله نماز نیست. ممکن است مقصود هفت شهر مقدس یا هفت شهر عشق باشد و شهرهایی که معصومان(ع) در آنها مدفون اند. این شهرها عبارتند از:«مدینه»، «نجف»، «کربلا»، «کاظمین»، « سامرا» و هفتمین آن « مشهد مقدس».

پنج لقب غریب الغربا

چرا به امام رضا به لقب «غریب» یا «غریب الغربا میدهند؟

آیا صرفاً به سبب دوری ایشان از اجداد بزرگوارشان است؟

یادآوری می شود که در اصل واژۀ غربت و غریب در روایات شیعه به کار رفته است به این سه روایت بنگرید:

1-  اميرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «به زودی مردی از فرزندان من در خراسان به وسیله  زهرکشته خواهد شد.« أَلا فَمَن زارَهُ في غُربَتِهِ غَفَرَ اللهُ لَه ذُنوبَه؛ آگاه باشید کسی که او را در غربتش زیارت کند، خداوند گناهان او را بیامرزد» .

2- ابن قُطرب می گوید: در حضور امام موسی کاظم(ع) - که پسرانش گرد هم جمع بودند - پسرش علی عبور کرد که نوجوانی بود. حضرت فرمودند: «إِنَّ ابْنِي هَذَا يمُوتُ فِي أَرْضِ غُرْبَةً. فَمَنْ زَارَهُ مُسَلِّمًا لِاَمْرِهِ عَارفًا بِحَقِّهِ كَانَ عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَشُهَدَاءِ بَدْر؛ این پسرم در زمین غربت می میرد. کسی که تسلیم امر ولایت و امامت او بوده و به حق او عارف و شناسا باشد، اگر او را زیارت کند ثواب او در نزد خداوند عزوجل مانند شهیدان غزوه بدر است».

3- امام رضا(ع) می فرمایند: « يدفن في ... بلاد غربة ألا من زارني فى غربتى، وجَبَتْ لَهُ زيارتى يومَ القِيامةِ؛ مرا در ... بلاد غربت به خاک می سپارند. همانا هر کس مرا در این غربت زیارت کند، قطعاً من او را در روز قیامت زیارت می کنم».

البته در روایتی از امام صادق(ع) ، ضمن اشاره به زمین توس، عبارت «فيدفِنُ فيها غريباً» آمده است. دربارۀ این لقب چند نکته شایان ذکر است:

1- غريب کسی است که از وطن خود دور افتاده باشد. بنابراین، این وصف شامل امام رضا(ع) نیز می شود؛ چون ایشان مجبور شدند شهر مدینه را به تنهایی ترک گویند.

 2- غریب به معنی فردی است که از خانواده و نزدیکترین خویشان خود دور است. محمدتقی مجلسی در تفسیر واژه غریب این گونه بیان می کند؛ «کسی از آباء و اجداد او در آنجا نباشد».

3-  با استناد به این فرمایش امیرمؤمنان(ع) که «الغريب من لَيسَ لَهُ حبيب؛ غريب كسى است که یار و دوستداری ندارد» امام رضا (ع) نیز سالهای پایانی عمر خود را در مرو، با غربت خاصی گذراندند و روزها را در میان افرادی سپری کردند که هیچ سنخیتی با ایشان نداشتند و منافقانه ایشان را احاطه کرده بودند.

4- واژه غریب وضعیت حضرت را در زمان شهادت نیز ترسیم می کند؛ زیرا ایشان غریب، شهید و به خاک سپرده شدند. این نکته را می توان از روایت امیرمؤمنان، علی(ع) به دست آورد که فرمودند: «یقتل فیها بِالسَم فيدفن فيها غريباً».

۵ محل دفن همۀ معصومان(ع) در حجاز و عراق است و این دو منطقه قرن ها مرکز آمد و شد پیروان اهل بیت عصمت(ع) بود و دوستداران ایشان به راحتی، به زیارت قبور نورانی ایشان بار می یافتند، ولی مزار امام رضا(ع) به سبب هجرت اجباری ایشان، در خراسان قرار گرفت و این دوری مسافت غربت را به نوعی برای حضرت رضا(ع) فراهم آورد خود امام هم فرموده بودند:« مرا در سرزمین غربت دفن می کنند». البته با گذر ایام، علاقه مندان امام با شورو شعورشان، در این خطه، غبار غربت را از آن زدودند. 

6- خاکسپاری در کنار خلیفه ظالمی همچون هارون عباسی نیز نشان از غریبی امام رضا(ع) دارد؛ مجلسی «دار مضيعةٍ» را در این سخن امام که می فرمایند: «یدفننی في دار مضيعة؛ خانه زبونی که بدترین خانه ها باشد»، معنی می کند؛ به اعتبار همسایه بد که هارون است.

7-  خود این غربت به نوعی پیام سیاسی نیز به دنبال داشت؛ یعنی در بین مردم این پرسش را به وجود می آورد که چگونه و چرا امام که به ظاهر، مسند ولایت عهدی را داراست، خود را غریب می خواند؛ به دیگر سخن، غربت یعنی «ابتلای امام به سیاست شیطانی مأمون»:

 چون با نقشه ای عجیب، آن حضرت را تحت الحفظ از مقر و وطن مألوف خود حرکت داد و زیر نظر خود، تمام حالات و گزارش ها را ملحوظ و در ولایت مرو، در حقیقت زندانی و تبعید و نفی وطن و حبس نظر نمود و در ظاهر، آن حضرت را به خلعت حکم و ولایت مخلّع و در باطن، آن حضرت را از همه شئون جدا و عزل نموده، اجازه فتوا و خواندن نماز جمعه و عید نمی دهد و با نکات دقیق و أنظار خَفیه خود و با نقشه های زیرکانه، هر لحظه، زهر جانکاه به کام آن حضرت می ریزد؛ در حالی که مردم می پندارند او کمال فدویت و اخلاص را در بوته صدق و صفا گذارده و تقدیم آن حضرت می کند.

8-  برخی وکلای امام کاظم(ع) نیز با صف بندی، امامت حضرت رضا(ع) را نپذیرفتند که این مسئله نیز به نوعی ترجمان غربت ثامن الحجج(ع) است:

 این وکلا نه تنها خودشان تسلیم نشدند؛ بلکه شیعیان پدرش، حضرت موسی بن جعفر(ع) را نیز به خود دعوت نموده و از پیروی حضرت ثامن الائمه (ع) منع کردند.

برگرفته از کتاب تاریخ زندگانی، علوم و معارف امام رضاعلیه السلام از محمد باقر پور امینی؛ این منبع در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی تالار علوم و قرآن و حدیث موجود است.