قرآن کلام الاهی است که در طول 23 سال به تدریج نازل شده و ترتیب نزول آیات قرآن به نحوی که الان به چشم می خورد نبوده است، چنان که نخستین آیات نازل شده «اقرا باسم ربک الذی خلق » بوده است نه سوره حمد . سؤال این است که جمع آوری قرآن به صورت کنونی، به دستور چه کسی و در چه زمانی و چگونه انجام گرفت؟

درباره زمان جمع آوری و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنی سه دیدگاه به چشم می خورد:

دیدگاه اول: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله (ص) بر می گردد . دلیل های پیروان این دیدگاه چنین است:

الف) امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگی نزول وحی وجود نداشت .

ب) روایاتی هم این نظر را تایید می کند . مثل: رسول الله (ص) در حالی رحلت کرد که قرآن در چیزی نگاشته نشده بود . ⁽¹⁾

دیدگاه دوم: تدوین قرآن به همین صورت فعلی (ترتیب آیه ها و سوره ها) در عهد رسول الله (ص) انجام گرفته است . این گروه نیز برای مدعای خودادله ذیل را اقامه می کنند:

الف) مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امکان پذیر نیست; چون غیر از حضرت کسی به طول کامل از خصوصیات قرآن آگاهی ندارد .

ب) تحدی از جانب قرآن، اقتضا می کند آیه ها و سوره ها تنظیم و به شکل خاصی درآیند .

ج) روایاتی چنان دلالت دارد که عده ای در زمان رسول الله (ص) مشغول این کار بودند . از شعبی نقل شده است که: شش نفر از انصار، قرآن را در عهده رسول الله (ص) جمع کردند: ابی بن کعب، زیدبن ثابت، معاذبن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید، و ابوزید .

دیدگاه سوم: معتقد است که برای قرآن سه مرحله جمع آوری شکل گرفته است:

مرحله اول: نظم و چینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیری را در پی دارد . این کار در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت . مرحله دوم: جمع کردن مصحف های پراکنده در یک جا و تهیه جلد برای آن ها که در زمان ابوبکر انجام شد .

مرحله سوم: جمع آوری تمام قرآن های نویسندگان وحی برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن . این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت . طرفداران دیدگان سوم برای مدعای خود ادله ای ذکر کرده اند که در کتاب مربوط به علوم قرآنی به تفصیل آمده است .

به هر حال، آن چه گذشت نشان می دهد همه علمای اسلام تدوین قرآن در غیر زمان رسول الله (ص) را نپذیرفته اند . عده ای از آنان به تدوین و جمع آوری در زمان رسول الله معتقدند و سه مرحله ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا، را به طور کلی رد می کنند; از جمله آیت الله خویی در ترجمه البیان، ج 1، ص 346 و آیت الله حسن زاده در فصل الخطاب، ص 46 و دکتر صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، ص 73 . مرحوم آیت الله خوئی در توجیه دیدگاه خود امور ذیل را مطرح فرموده است:

1 . احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در غیر زمان پیامبر (ص) متناقض می نماید . در برخی نام ابوبکر و در برخی دیگر عمر و در برخی هم عثمان ذکر شده است .

2 . این احادیث با احادیث دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر تعارض دارد .

3 . احادیث فوق با حکم عقل به وجوب اهتمام پیامبر در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است .

4 . روایات فوق بااجماع مسلمانان مبنی بر ثبوت قرآن با تواتر نیز مخالفت دارد .

5 . جمع متاخر، طبعا نمی تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد .

در مقابل آن هایی که تدوین را به عهد رسول الله (ص) منسوب نمی دانند، به سؤالات مرحوم آیت الله خوئی پاسخ گفته، بر این باورند که قضیه جمع آوری قرآن حادثه ای تاریخی است نه مساله ای عقلانی . پس باید در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد . این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول (ص) صورت نگرفت . می گویند: اهتمام پیامبر به ترتیب وجمع آیه ها مربوط می شد . اما جمع و ترتیب سوره ها همانند مصحف واحد، کاری است که بعد از رحلت صورت گرفت; علتش هم این بود که همچنان در زمان پیامبر (ص) نزول قرآن انتظار می رفت و با عدم انتقطاع وحی، چگونه جمع آوری قرآن بین دو جلد همانند کتاب امکان پذیر بود . از این رو، هنگامی که پیامبر آثار وفات را مشاهده فرمود و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی (ع) را به جمع آوری قرآن وصیت فرمود . بنابراین دیدگاه، پس از درگذشت پیامبر (ص) بزرگان صحابه با توجه به دانش و کفایت خود به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره های قرآن دست زدند و هر یک آن را در مصحف خاص خود گرد آوردند . به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف ها رو به فزونی گذاشت .

برخی از این مصحف ها به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده اش، در جهان اسلام آن روز مقام والایی کسب کرد; مثلا مصحف عبدالله بن مسعود در کوفه و مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجه مردم بود . جمع کنندگان مصحف ها متعدد بود و ارتباطی با یکدگر نداشتند و از نظر کفایت و استعداد و توانایی انجام کار یکسان نبودند . بنابراین، نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگری تفاوت داشت .

این تفاوت به اختلاف بین مردم انجامید . دامنه اختلاف به آن جا رسیده بود که حتی در مرکز خلافت یعنی مدینه، معلمان قرآن شاگردان خود را به صورت های مختلف تعلیم می دادند . بدین ترتیب، زمینه اقدام عثمان را برای یکی کردن مصاحف به وجود آمد . او گروهی متشکل از چهار نفر به نام های زید بن ثابت، سعیدبن عاص، عبدالله بن زبیر وعبدالرحمان بن حارث بن هشام را مامور این کار کرد . آنان با همکاری هشت نفر دیگر ابتدا مصاحف را از اطراف و اکناف کشور اسلامی جمع آوری کردند و قرآن را که به نام مصحف امام یا عثمانی مشهور شد، از بین آن ها فراهم آوردند . همه مصاحف دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد . مصاحف عثمانی به قولی به تعداد چهار عدد استنساخ شد و هر کدام از آن ها همراه فردی آگاه به مراکز مهم اسلامی آن زمان ارسال گردید تا همگان طبق آن نسخه ها به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند .

امامان (ع) قرآن موجود را تایید و تلاوت آن را سفارش کردند . علامه طباطبائی در این باره می فرماید: «حضرت علی (ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده و به جماعت نشان داده و مورد پذیرش واقع نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم او را شرکت نداده بودند، با این حال هیچ گونه مخالفتی و مقاومتی از خود نشان نداد و مصحف دایر را پذیرفت و تا زنده بود حتی در زمان خلافت خوداز مخالفت دم نزد . همچنین ائمه و اهل بیت (ع) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند، هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتی به خواص خود، حرفی نزده اند ; بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کرده اند که از قرائات مردم پیروی کنند ...»
مجله پرسمان آبان 1382، شماره 14

ر . ک:

1 . علوم قرآنی، آیت الله محمد هادی معرفت، ص 119 .

2 . پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمدباقر حجتی، ص 235 .

3 . تاریخ قرآن، آیت الله، معرفت، ص 96 .

4 . درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته .

5 . تاریخ قرآن، دکتر محمد رامیار، ص 407 .

عبدالکریم بهجت پور

پی نوشت:

1 . بحارالانوار، ج 92، ص 97 .
https://hawzah.net