نهم ربیع الاول، آغاز بنای مسجد گوهرشاد به دستور بانو گوهرشاد

مهدعلیا، ملکه گوهرشاد بیگم (۷۸۰ - ۹ رمضان ۸۶۱ ه.ق) معروف به گوهرشاد خاتون از اشراف زنان خراسان و از نامداران و سیاستمداران دوره تیموریان است. او زنی بسیار نیکوکار، ثروتمند، ادب دوست، هنرپرور، باوقار و خردمند بود.
گوهرشادخاتون همسر سلطان شاهرخ تیموری بود که پس از پدرش امیر تیمور، به مدت ۴۳ سال بر مناطق وسیعی از ایران و افغانستان حکمرانی کرد و توسط او درسال ۱۴۰۵ م پایتخت تیموریان از سمرقند به هرات منتقل شد.






پدر گوهرشاد خاتون، «غیاث الدین تَرخان» بود که از بزرگان خاندان تیموری به شمار می آمد و در جنگ های بزرگی شرکت داشت و لقب «تَرخان» را چنگیز به او داده بود. مادر او «بانو خان زاده بیگم» بود که در ماه رجب سال ۸۱۴ ه .ق در مشهد درگذشت و در جوار آرامگاه امام رضا(ع) مدفون است. گوهرشاد همراه با برادرش امیر قره یوسف (۷۹۰ - ۸۰۲ ه .ق) که در دربار تیموریان در هرات وزیر بود نقش مهمی در تاریخ اوایل دوره تیموری ایفا کردند.
تحت حمایت او، زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به عنصر اصلی در دربار تیموریان ارتقاء یافت. او و همسرش سلطان شاهرخ تیموری، نوعی رنسانس فرهنگی، از طزیق صرف حمایت بی دریغ خود از هنر و جذب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شاعران به دربار خود به وجود آوردند. عبدالرحمن جامی یکی از مشهورترین هنرمندانی بود که تحت حمایت ایشان قرار گرفت. بسیاری از نمونه های بدیع معماری دوره تیموری در هرات هنوز باقی است و امروزه آثار معماری٬ مینیاتور٬ کتب خطی، آثار خوشنویسی و دیگر هنرهای صناعی به جا مانده از آن دوران، از ممتازترین آثار هنری در جهان محسوب می شوند.
از آثار و بناهای خیریه ای که توسط گوهرشاد خاتون بنا شد، مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات افغانستان و مسجد جامع مشهد در ایران بیش از همه اهمیت دارند که در هر دو شهر به نام آن بانوی نیکنام به «مسجد گوهرشاد» موسوم و مشهور می باشند و از شاهکارهای هنر معماری و کاشی کاری قرن نهم هجری به شمار می روند. همچنین او آثار ارزنده ای در حرم امام رضا(ع) و اطراف آن پدید آورد، از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد. معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد، قوام الدین شیرازی بود.

مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است که در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است. این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است. این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، در سال 821 قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد.
کاشی کاری مسجد، نمونه ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق های گنبدی شکل مسجد و مناره های آن با ویژگی و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیوار بر روی زمینه ی گچی و معرق کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه های بی نظیری از هنر ایرانی را در قلب حرم مطهر به نمایش گذاشته است.
این بنای باستانی، نمونه ی کامل و برجسته ی هنر ایرانی به شمار می رود که تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنّتی در آن به کار رفته است. به ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 مترمربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشکوه ترین ایوان های مسجد است.
ضلع های مسجد، همه با کاشی های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه های آن اسماءالله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.
کتیبه ی ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلث نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می خورد.
محراب، یک پارچه از سنگ مرمر با تزئینات و کنده کاری و کتیبه ای در میان مقرنس کاری های آن، نمایان گر هنر آن دوران است.
منبر صاحب الزمان(عج) واقع در کنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه ی منبت کاری بدون به کار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است
منبر صاحب الزمان(عج) در سال 1325 شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مرمّت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعاب*دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است.
در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبه هایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت 2800 مترمربع دارد و زیربنای آن 9400 متر مربع است.
بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان های یک طبقه، بخش های مختلف مسجد را به هم ربط می دهد.
ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دارالسیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف نامیده می شود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاءالدین نام گذاری شده است.
نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرق کاری زیبایی تزئین شده و بر سردَر ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجره ای از نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.
دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق کاری ممتاز و کتیبه هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی(ره) و بست شیخ بهاءالدین مرتبط می کند.
این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه ی سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت.
مرمت های دیگر مسجد، پس از گلوله باران روس ها در سال 1330ه.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان های مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوان های شرقی و غربی مسجد نیز در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.


منبع: پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی http://news.aqr.i