دنیا بس عجیب است و شگرف و زیبایئهای خاصی را به تصویر کشانده است تصاویری الوان و رنگارنگ و بس کامل .

برخی از این زیبائیها که بدون شک یاد آور خدای متعال هستند بعضی از اوقات معجزه می نمایند یکی از این معجزات عالم گیر که قرنهاست ذهن بشر را به خود معطوف کرده قرآن مجید است.

از همان ابتدای گشایش این معجزه بصری و کتبی حروفی به ظاهر کوچک ولی بس پر معنا ، با شکوه و عظیم جلب توجّه می نمایند."الم 1ذلِکَ الکِتاب لا رَیبَه فیِه هُدیً لِلمُتَقین"1

سالهاست که اسرار قرآن کریم کماکان نا شناخته باقی مانده اند و از آن جمله هم (الم) و این حروف مقطعه هستند.

همگان اعتقاد بر آن دارند که این حروف رمز بین خدا و رسول اکرم می باشند و در این باب سؤالات زیادی مطرح شده اند. ما نیز در این مقاله سعی بر آن داشتیم تا به چند سؤال اساسی جواب دهیم که در ذیل به مدّ نظرتان خواهد رسید قابل ذکر است که در این مقاله سعی مان را بر روی «الم» در سوره البقرة متمرکز کرده ایم. در یک نگاه کلّی اوّلین سؤالی که ذهن را به خود مشغول می کند شأن نزول این حروف است به عنوان مثال:

1-"الم"در سوره البقرة به چه معناست؟ آیا این حروف به ظاهر کوچک معانی خاصّی را جلوه میدهند یا خیراگر چنین است معانی آنها چیست؟ برای پی بردن به این سؤال دانشمندان زیادی به تکاپو پرداختند حتّی ائمه علیه السّلام نیز نظریه هایی بس گران قیمت و مجملی را ابراز داشتند از آن جمله امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می باشند. ایشان در نهج البلاغه این طور میفرمایند: "(...) الم...و...کهیعص...والر(...)حروف گشایش سوره هاست (...)."2

در این مقاله ما مبنای کارمان را بر این گفته امامان قرار دادیم وپرسش دیگری در ذهنمان تجّلی یافت.

2-"الم" در سوره االبقرة به چه مضامینی اشارت دارد؟

3-بعد از این حروف آسمانی از عبارات « ذلِکَ الکِتاب ،هَذَا الکِتاب» استفاده شده است به چه علّت بعد از این حروف مقطعه عنوان" ٱلکِتاب "آمده است؟

4-با یک نگاه اجمالی بر روی "لام و میم" علامت مّد را می توان به وضوح دید ( الم) و این در حالی است که "الف" فاقد آن است این رویداد به چه علّت است؟

5-در نگرشی کلّی بر روی بعضی آیات به این نکته پی می بریم که از آیه ای به آیه بعد پروردگار از مسائلی متفاوت سخن می گویند آیا می توان این فرضیه را مطرح کرد که بین مضامین آیات و شماره آنها ارتباطی فوق العاده و نهفته وجود دارد؟

باری برای پی بردن به این سؤالات و پرسش های بی شمار دیگری در این مقاله از علوم قرآنی و حدیث، زبانشناسی باستانی (عبری باستانی، خط هیروگلیف مصری)، اسطوره شناسی و حروف ابجد استفاده کرده ایم .

و در این زمینه از کتب مقّدس (اوستا، تورات، انجیل و قرآن کریم)، مراجعی همچون تفسیر المیزان، تفسیر نمونه و تاریخ خطّهای جهان سود بردیم.

و اما ماهیّت این حروف مقطعه چیست؟

حروف مقطعه از همین حروف الفبائی تشکیل می شود که به ویژه ملل مسلمان از آن استفاده می کنند. چنانچه آیت الله علامه طباطبایی می فرمایند: « این حروف از قبیل شمردن حروف الفباست می خواهد بفهمد که این قرآنی که تمام شما مردم عرب را از آوردن مثلش عاجز کرده از جنس همین حروف است که مدام با آن گفتگو و محاوره می کنید و در خطبه ها کلمات خود را به کار می بندید.»3 « تعداد آنها 71 می باشد که در آغاز 29 سوره از سوره های قرآن آمده است.» 4گاهی کاملا منقطع می باشند مثل ق، ن، صو گاهی منفصل مثل الم، طه و غیره « که در اوائل چند سوره از از سوره های قرآنی آمده است و این مختصات قرآن کریم است و در هیچ کتاب آسمانی دیگردیده نمی شود . مفسرین –قدما و متأخرین در تفسیر آنها اختلاف کرده اند.»5

از آن جمله می گویند « هر یک از این حروف مقطعه نام سوره ای است که در آغازش قرار دارد.» 6و یا « این حروف اسمائی هستند برای مجموع قرآن» 7 و البّته نظریه های دیگری نیز مطرح شده اند و آن اینست که « مراد از این حروف این است که بر اسمأ خدای تعالی دلالت می کنند.پس معنای "الم"« أنَا اللهُ اَعلَم» می باشد.»8

نظریه های دیگر و بسیار مهّم را درزیر به طور اجمال بیان می داریم چرا که از بسیاری از آنها برای اثبات گفتارمان سود جسته ایم.

1-از متشابهات هستند ←از امور مکتوم (پنهان)

2-هر حرف رمز برای معنائی است.

3-حروف اسم اعظم است. (مجمع البیان، ج 1، ص33.)

4-اشاره به بقأ، امتّها و اقوام دارد← بر اساس حروف ابجد و عقیده به تأثیر حروف (تفسیر المیزان، ج 18، ص 12.)

5- برای جلب توجّه آمده اند (الجامع الاحکام القرآن، ج1، ص155.)

6-به سکوت واداشتن کفار که به هنگام قرأت قرآن سروصدا و آشوب راه می انداختند.(تفسیر المیزان، علامه حسین طبا طبایی، ج18، ص8)

7-اسامی قرآن (تاریخ قرآن، ص94)

8-اسامی سوره های قرآن (مجمع البیان، ج1، ص32)

9-برای اعلام پایان یک سوره و شروع سوره بعد (الاتقان، ج2، ص12)

10-سوگند است ←سوره هائی که خدا به آنها سوگند یاد نموده (جامع البیان، ج1، ص87)

11-فراوانی این حروف در سوره (البرهان، ج1، ص169)

12- هر حرف دارای معانی زیادی است (جامع البیان، ج1، ص94)

13-فواتح است (الاتقان، ج2، ص10)

14-انصار یا ابتدای نام کسانی است که این سوره ها را بعد از وحی و انتقال آن از طریق حضرت محمّد (ص) می نگاشتند (اسلام در ایران، پطروشفسکی، ص118-121)

15- این حروف در 24 سوره از سوره هائی که حروف مقطعه دارند پس از آن از قرآن صحبت نموده (تفسیر المیزان، ج18، ص8)

16-رموزی هستند بین خدای متعال و پیامبرش (تفسیر المیزان، ج18، ص8).

17-اعجاز قرآن هستند (قرآن با این همه معارف بالا از همین حروف ساده تشکیل شده است. این حروف سوگندهایی است که خدای تعالی خورده مثل اینکه خداوند به این حروف سوگند می خورده بر اینکه قرآن کلام اوست و اصولاً حروف الفباء دارای شرافتی هستند چون با همین حروف است که کتب آسمانی و اسماء حسنای خدای و صفات علیای او و ریشه لغات امتّهای مختلف درست می شود» 9 به طبع می توان گفت که این حروف از حروف امتّهای پیشین خود نیز ساخته شده اند. چنانچه زبان عربی از زبان عبری منشأ می گیرد. حال جای آن دارد که کمی از دیدگاه زبانشناسی به حروف مقطعه نظری بیاندازیم:

ریشه زبان عربی که حروف مقطعه از الفبای آن منشأ می گیرد چیست؟

زبان و خطّ عربی از عبری باستان نشأت گرفته و و خطّ عبری نیز همانند دیگر زبانها از جمله زبان عربی دارای الفبائی است و هر کدام از حروف الفباء در زبان عبری دارای معنایی است.

گفته شد که در این مقاله مبحث روی حروف [(الم) (الف، لام، میم)] در سوره البقرة می باشد که بعدها به حظورتان خواهد رسید.

و اما زبان عبری خود منشأ و مأخذی دارد که همانا به ترتیب زبان آرامی و قبل از آن زبان فنیقی می باشد حتی در این عرصه خط هیروگلیف مصری هم از زبانهای سامی منشأ می گیرد. تنها این زبانها نیستند که ریشه باستانی دارند و در انتها به زبان و خطّ فنیقی منتهی می شوند بلکه حروف ابجد و ارزش عددی آنها نیز به طبع از این زبان می آید.

اما آنچنان که استفاده از معنای این حروف برطبق زبانهای باستانی و حروف ابجد و ارزش عددی آنها در قرآن کریم یافت می شوند تا اینجای مطالعات ما در سایر کتب مقّدس همانند (اوستا، انجیل، تورات) یافت نشد ولی قابل ذکر است که مطالب آورده شده در آنها دربسط و گسترش تحقیق ما بسیار به ما کمک کردند. ولیکن براستی این حروف مقطعه آنچنان که استاد علامه طبرسی در مجمع البیان فرموده اند که « هر حرف دارای معانی زیادی است » چه معانی را در خود گنجانده است؟

پریسا جمشیدی کارشناس ارشد آموزش زبان فرانسه از دانشگاه تربیت مدرّس