رعایت بهداشت در خوراک، پوشاک و محیط زیست از مهم ترین ضروریات زندگی بشر است. در سیره پیامبر اعظم (ص)، رفتارهای بهداشتی خاصی به چشم می خورد که عبارتند از: تقید به پاکیزگی و شستشوی بدن، زدودن موهای زاید، کوتاه کردن ناخن، بهداشت دهان و دندان، بهداشت و تمیزی لباس، بهداشت و تمیزی وسایل مصرفی و بالأخره پیش گیری از بیماری و درمان پس از بیماری.[1]
آراستگی و زینت را نیز می توان به اعتباری از ویژگی های مربوط به اخلاق فردی، به اعتباری از اخلاق جمعی به شمار آورد. از آن جا که انسان در حیات فردی- به ویژه در مقام عبادت و نیایش- سزاوار است که به زیبایی ظاهری بی توجه نباشد، در سیره اخلاقی معصومان گزارش های زیادی دراین باره به چشم می خورد. پیامبر اکرم (ص) به این بعد از نیازهای طبیعی انسان توجه خاص داشتند. آن حضرت به اصلاح موی سر و صورت، شانه زدن موها، مرتب کردن ظاهر، روغن زدن موها، خضاب کردن، عطر زدن و انگشتر به دست راست کردن مقید بودند.[2]
طبیعی است که در دو عرصه بهداشت و زینت، امام کاظم (ع) به پیروی از سیره جدشان رسول خدا ملتزم بودند. هم روایاتی از خود آن حضرت دراین باره، نقل شده و هم گزارش هایی از رفتار آن حضرت در دست است. درباره اهتمام آن حضرت به بهداشت- به ویژه در اماکن عمومی- روایت مربوط به ملاقات ابوحنیفه با آن حضرت شایان توجه است. ابوحنیفه که از ملاقات با امام صادق (ع) بازمی گشت، به امام کاظم (ع) بر خورد کرد، درحالی که آن حضرت هنوز در سن نوجوانی بودند و از حضرت پرسید: «فرد غریب در دیار شما در کجا قضاء حاجت می کند؟» امام بلافاصله پاسخ دادند: «از قضاء حاجت در مقابل درب مساجد و نهرها و زیر درختان میوه دار و منزلگاه رهگذران و در حالت رو و پشت به قبله بپرهیز و لباست را بالا بکش (از آلودگی دور کن)، زان پس هرجا که خواستی قضاء حاجت کن!».[3]
حضرت درحالی که هنوز به امامت نرسیده، ضمن جملاتی کوتاه و درعین حال گویا و پر معنا، شرایطی را برای محل قضاء حاجت بیان فرمودند که امثال ابوحنیفه تصورش را نیز نمی کردند که مسأله ای به ظاهر پیش پاافتاده هم چون قضاء حاجت نیز دارای آداب و شرایطی این چنین حساب شده و دقیق باشد! عمده آدابی که در کلمات حضرت به چشم می خورد، به مسائل بهداشتی و زیست محیطی ناظر است.
به آنچه اشاره شد، به هر دو بعد بهداشت عمومی و فردی ناظر بود. اما برای تأمین بهداشت فردی، در اسلام بر استحمام و شست شو و تمیزی بدن تأکید زیادی شده است. امام کاظم (ع) برای رفتن به حمام، توصیه می کردند کاملًا گرم شود و پس از استحمام و تنظیف بدن، به تمامی بدن حنا می مالیدند و این رفتار را به سیره و سخن رسول خدا (ص) مستند می کردند.[4] استفاده از نوره و به دنبال آن حنا، تأمین کننده دو هدف بهداشت و تزیین، هم زمان با یکدیگر بود، چنان که در برخی روایات نیز دلیل این کار، از بین رفتن آثار ظاهری نوره بر بدن و به ویژه دست ها عنوان شده است.
جلوه دیگر اخلاقِ بهداشت و تزیین در سیره امام کاظم (ع) تأکید بر استفاده از شانه برای موهاست. آن حضرت به ویژه بر استفاده از شانه هایی که ممکن است آثاری طبی نیز داشته باشند تأکید داشتند؛ برای مثال، در پاسخ به یکی از اصحاب که گفت: «تصور مردم در عراق آن است که شانه زدن با عاج جایز نیست!» فرمودند: «پدرم یک یا دو شانه از عاج داشت، از آن استفاده کنید زیرا وبا را از بین می برد.»[5]
پی نوشت ها:
 [1] . نك: سيره اخلاقى پيامبر اعظم، فصل سوم.
[2] . همان، فصل چهارم.
[3] .« على بن إبراهيم، رفعه، قال: خرج أبوحنيفه من عند أبى عبدالله وأبو الحسن موسى قائم وهو غلام فقال له أبو حنيفه: يا غلام أين يضع الغريب ببلدكم فقال: اجتنب أفنيه المساجد وشطوط الأنهار، ومساقط الثمار، ومنازل النزال، ولا تستقبل القبله بغائط ولا بول، وارفع ثوبك وضع حيث شئت».( كافى، ج 3 ص 16، ح 5.)
[4] كافى، ج 6، ص 509، ح 1.
[5] . همان، ص 488، ح 3، و ص 489، ح 4.
http://www.hawzah.net/fa/LifeStyle/View/45474