اعتکاف در احادیث

در کنزالعمال از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل گردیده است که: همه گناهان گذشته کسى که از روى ایمان و براى رسیدن به ثواب الهى معتکف شود، آمرزیده مى شود.[۱]

و نیز از آن حضرت نقل شده است که: معتکف همه گناهان را در بند مى کند و مانند کسى که همه خوبى ها را انجام داده است، به او پاداش داده مى شود.[۲]

و در کتاب سنن النبی نوشته علامه طباطبائی که به نقل سنت‌های رسول خدا صلی الله علیه و آله اختصاص دارد به نقل از کافى از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلى اللَه علیه و آله چون دهه آخر ماه رمضان مى شد، در مسجد اعتکاف مى کرد و برایش خیمه اى موئى مى زدند. حضرت کمرش را براى عبادت مى بست و بستر خوابش را برمى چید.

در پایان حدیث در کافی آمده است که وقتی حضرت این را فرمودند، کسی سوال کرد: آیا در این مدت از زنان عزلت می‌نمود؟ (و اعتزل النساء؟) حضرت جواب دادند: نه عزلت نمی‌نمود. (أمّا اعتزال النساء فلا)

علامه طباطبائی رحمه الله پس از نقل حدیث از کتاب کافی می‌گوید: گفته‌اند که مقصود از «نفی اعتزال» تجویز معاشرت و مصاحبت کردن با آنان است نه جماع.[۳]

زمان اعتکاف

اعتکاف از نظر زمان محدود به وقت خاص نیست؛ تنها از آن رو که لازمه اعتکاف، روزه گرفتن است. باید در زمانى اعتکاف شود که شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است ولى بهترین زمان براى اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و ایام البیض ماه رجب است.

اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازى انسان براى درک لیلة‌القدر و بهره‌بردارى از فیض این شب گرانقدر، بى ارتباط نیست. در کشور ما اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب بیش از اعتکاف در دهه پایانى ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است:

اول آن که ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده مى شود که اعتکاف در ماه هاى حرام، نسبت به دیگر ماه‌ها از فضیلت بیشترى برخوردار است.

ثانیا: روزه در ماه رجب داراى فضیلتى خاص است، مالک بن انس (پیشواى مذهب مالکى) گفته است: سوگند به خدا، چشمانم تاکنون کسى را که از نظر وارستگى، فضیلت و عبادت و پرهیزگارى برتر از امام صادق علیه‌السلام باشد، ندیده است.

من به حضور ایشان مى آمدم و او مرا مورد توجه قرار مى داد و احترام مى نمود. روزى به ایشان عرض کردم: اى فرزند رسول خدا! پاداش کسى که یک روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق علیه‌السلام فرمود: پدرم از پدرش و او از جدش و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم روایت کرد که هر کس یک روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده مى شود.[۴]

بر پایه حدیثى دیگر از پیامبر صلی الله علیه و آله هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى اندازد. پروردگار مهربان به کسى که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى کند که حق تو بر من واجب شد و دوستى و ولایتم برایت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما شهادت مى دهم که گناهان بنده ام را آمرزیده ام.[۵]

علاوه بر روایاتى که به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تاکید مى نماید، درباره روزه گرفتن در روزهاى 13، 14 و 15 و انجام عمل «ام‌داود» نیز تاکید شده است.

احکام اعتکاف

حکم تکلیفىاعتکاف در اصل شرع، مستحب است، اما به وسیله نذر، عهد، قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب مى‌شود.[۶]. بافضیلت‌ترین زمان براى اعتکاف، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.[۶]

شرایط

عقل، اسلام، قصد قربت، سه روز یا بیشتر روزه گرفتن در مسجد به جا آوردن، باقى ماندن در مسجد و از آن خارج نشدن، اذن مولا براى مملوک و اذن شوهر براى زن و اذن پدر و مادر براى فرزند در صورت اذیت شدن پدر و مادر، شرایط صحت اعتکاف است.

در این که اعتکاف در هر مسجدى صحیح است یا تنها در مسجد جامع شهر و یا تنها در مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد کوفه و مسجد بصره) که پیامبر یا امامان معصوم علیهم‌السلام در آن‌ها نماز جماعت یا جمعه اقامه کرده‌اند - اختلاف است؛ هر چند قول اخیر به مشهور نسبت داده شده است.[۷] همچنین بر شرط بودن ایمان در صحت همه عبادت‌ها از جمله اعتکاف، ادعاى اجماع شده است.[۸]

احکامدر روزه اعتکاف، قصد اعتکاف شرط نیست بلکه روزه ماه رمضان یا روزه نذرى و مانند آن نیز کفایت مى‌کند.[۹] در صورت صحیح نبودن روزه - به جهت زمان مانند اعیاد قربان و فطر و یا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بیمار و مسافر - اعتکاف نیز صحیح نیست.[۱۰]

شب‌هاى دوم و سوم از سه روز اعتکاف، جزء مدت اعتکاف است و به قول مشهور، شب اول جزء آن نیست. از این رو، مدت اعتکاف از طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است.[۱۱]

ناتمام گذاشتن اعتکاف واجب در صورتى که وقتش معین باشد، جایز نیست اما در این که ناتمام گذاشتن چنین اعتکافى در صورتى که وقتش معین نباشد و نیز ناتمام گذاشتن اعتکاف مستحب به طور مطلق جایز است یا به طور مطلق جایز نیست و یا‌ در دو روز اول جایز است و پس از آن جایز نیست، اختلاف است؛ هر چند قول اخیر، مشهور است.[۱۲]

خروج از مسجد به هنگام ضرورت - مانند تخلّى، غسل جنابت و استحاضه و دیگر غسل‌هاى واجب - و نیز انجام امورى مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان، تشییع جنازه و عیادت بیمار جایز است.[۱۳] در صورت خروج از مسجد، نماز خواندن جز در مکه و نیز زیر سایه نشستن جایز نیست.[۱۴]

محرّماتآمیزش با همسر و به قول مشهور لمس کردن و بوسیدن او با شهوت، بوییدن عطر، گل و گیاهان خوش‌بو به قول مشهور، مجادله با دیگران در امور دنیوى و دینى به قصد فضل‌فروشى و غلبه و خرید و فروش در شب و روز بر معتکف حرام است.[۱۵]‌

اسباب بطلانآنچه روزه را باطل مى‌کند، اعتکاف را نیز باطل مى‌کند.[۱۶] (روزه) همچنین آمیزش در شب، موجب بطلان اعتکاف است[۱۷] و در بطلان آن به سبب ارتکاب دیگر محرّمات یاد شده، اختلاف است.[۱۸]

آثار بطلاناگر اعتکاف باطل شده، واجب معین باشد. قضاى آن و اگر غیرمعیّن باشد، اعاده آن واجب است. همچنین اگر اعتکاف مستحب باشد و پس از گذشت دو روز باطل شود، بنابر قول به وجوب اعتکاف مستحبى بعد از گذشت دو روز، قضاى آن واجب است.[۱۹]

باطل کردن اعتکاف واجب به وسیله آمیزش حتى در شب، موجب ثبوت کفاره است و آن به قول مشهور، کفاره روزه ماه رمضان یعنى آزاد کردن برده یا دو ماه روزه گرفتن و یا اطعام شصت فقیر است. در ثبوت کفاره به سبب ارتکاب دیگر محرمات یاد شده، اختلاف است.

اگر اعتکاف در روزه ماه رمضان یا قضاى روزه ماه رمضان پس از زوال به سبب جماع کردن باطل شود، دو کفاره ثابت مى‌گردد؛ یکى براى باطل کردن اعتکاف و دیگرى براى باطل کردن روزه.[۲۰]

پانویس 1.↑ کنزالعمّال، ح 24007.

2.↑ همان، ح 24012.

3.↑ سنن النبی، باب ما نورده من سننه صلى الله علیه و آله فى الاعتکاف.

4.↑ شیخ صدوق، فضائل الاشهرالثلاثة، ص 38، روایت 16.

5.↑ همان، ص 25، بخشى از روایت 12.

6.↑ ۶٫۰ ۶٫۱ العروة الوثقى 2/246.

7.↑ جواهرالکلام، 17/ 161-173.

8.↑ همان،‌ 15/63 و مستمسک العروة 8/539.

9.↑ مستند الشیعة، 10/545.

10.↑ همان، 546.

11.↑ همان، 547-549 و جواهرالکلام 17/ 166-168.

12.↑ مستمسک العروة، 8/560 و مستندالشیعة، 10/ 561-563.

13.↑ جواهرالکلام، 17/ 180-182.

14.↑ مستندالشیعة، 10/560.

15.↑ جواهرالکلام، 17/ 199-204.

16.↑ همان، 207.

17.↑ مستندالشیعة، 10/571.

18.↑ 568 و العروة‌الوثقى 2/260.

19.↑ العروة الوثقى 2/260.

20.↑ همان، 261.

منابع سنن النبی، علامه طباطبائی رحمه الله.

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، قم-ایران، اول، 1426 ه‍ـ.ق.

[اعتکاف در قرآن؛ سایت پرسمان قران]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

[اعتکاف، خلیل منصوری]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

[ریشه های تاریخی اعتکاف در قرآن؛راسخون]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

[اعتکاف؛ راهی برای انس با خدا؛ تبیان]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 139