فلسفه روزه در اسلام
قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان میکند در ذیل آن با جملهای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده میفرماید: «لعلّکم تتقون»[1] این جمله که ذیل آیة «کتب علیکم الصیّام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیانگر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده میکند، از شدت غرایز میکاهد روح را تلطیف و صفا میبخشد و نورانیت ایجاد میکند، عزم و اراده انسان را در مقابل خوردنیها و آشامیدنیها قوی و در انسان قدرت تصمیمگیری ایجاد میکند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار میسازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک میکند.
بطور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. بعد عرفانی: روزه مایه تقرب به خداوند متعال است زیرا روزهها شهوت نفس را میکوبد و قوّلاً قدسی و معنوی انسان را تقویت مینماید، آدمی را بیاد ترس روز قیامت میاندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری میکند و انسان را از کسالتها و مفاسد سیری که بزرگترین ریسمان محکم شیطان است میرهاند. و دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق ـ علیهالسّلام ـ نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیی من ثریای پیغمبر ـ علیهالسّلام ـ حضرت یحیی دید از هر دو چیزی بخود نمونة آویخته، حضرت فمود اینها که به خود آویختة چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آنها فرزندان آدم را دچار میکنم حضرت فرمود: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز میدارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.[2]
بدون شک فرو رفتن در شهوات انسان را از خدا غافل و دور میسازد دانائی و زیرکی را میکشد، مجرّبترین وسیله برای کشتن و تعدیل شهوت گرسنگی کشیدن است که از اثار آنان دانائی و زیرکی و تقرب به خدای تعالی میباشد. چنانچه دانشمند معروفی ملاهادی سبزواری در اشعاری درین رابطه چنین فرموده است: گرسنگی و دوری از طعام برای بدست آوردن علم و حکمت و دانش همچون ابرهای بارنده است و سیری و شکم پر از غذا زیرکی و دانائی را کشنده است بلکه تمام فتنهها در سیری است زیرا سیری زایندة تمام شهوات است.[3]
احادیث فراوانی که روزه و روزهدای را مایه تقرب به خداوند دانسته است در متون کتب روائی ما به چشم میخورد به طور نمونه به احادیث ذیل توجه نمائید.
1. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در ضمن توصیهای به اسامه بن زید چنین فرموده است: «عَلَیْکَ بِا الَّوْمِ فَاِنَّهُ قُربُهُ اِلَی الله؛ بر توباد روزهداری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا میشود.»[4]
2. خداوند متعال در حدیث قدسی میفرماید: «الصَّومُ لیِ و اَنا اُجْزی بِهِ؛ روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب بهمن بهترین پاداش اوست».
3. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در شب معراج سؤال کرد خدایا برترین اعمال چیست؟ خداوند در جواب فرمود! توکّل بر من و راضی بودن به آنچه قسمت بندهام نمودهام... بعد در ضمن همین حدیث خداوند میفرماید: ای احمد آیا میدانی کدام وقت بنده به من نزدیک میشود. حضر فرمود: نه ای پروردگار من؛ خداوند فرمود: «؛ موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.[5]
2. بعد اخلاقی و تربیتی: علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن میتوان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد؛ و آماده درک انوار معنوی شد؛ اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهمترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک نیست که انسان فقط از خوردن و آشامیدن پرهیز کند و بس ـ چنانچه در حدیث شریف میخوانیم «رُبَّ صائم لیس له من صیامه اِلا الجوع و العطش»[6] چه بسا روزهداری که فقط گرسنگی و تشنگی میکشد، ـ بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان هم روزه باشد یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره ... اجتناب نماید و از دستورات دینی بطور کامل پیروی نماید، عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگیها و وارستگی از رذائل اخلاقی نصیبتش میشود.
3. بعد اجتماعی: یکی از فلسفههای روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «و هو شهر المواسات» (ماه رمضان، ماه همدردی است)[7] و امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: «فَرَض اللهُ عزّوجلّ الصیّام لیجد الغنی مضض الجوع فیضو علی الفقیر» خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروتمندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند.[8]
یکی از مهمترین منفعت روزه همین مطلب است که به انسان هشدار میدهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار میآید.
4. بعد بهداشتی و پزشکی: پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.[9] پس یکی از آثار و فوائد روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن میباشد. که اهمیت به سزائی دارد چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود میپردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانستهاند در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنیها و نوشیدنیها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه و روز گرفتن بهترین وسیله برای سلامتی جسم و استراحت معده انسان میباشد.
دانشمندی در این رابطه چنین میگوید: «فایدة روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیدهاند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان همچون سی عدد قرص است که هر سال مصرف میشود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافتهای خون ترمیم گردد.»[10]
در اثر روزه زائدههای بدن ذوب شده و دستگاه گوارش که حساسترین سیستم بدن انسان میباشد استراحت نیمه وقت در آن ماه مینماید. در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: «المعدة بیت کل داء و الحمیّه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانة تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.[11]
دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا میشود.[12]
روزه از دیدگاه دانشمندان
دکتر (الکسیس کارل) در کتاب انسان موجود ناشناخته مى نویسد: (با روزه دارى، قند خون در کبد مى ریزد و چربى هایى که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین هاى عضلات و غدد و سلول هاى کبدى آزاد مى شوند و به مصرف تغذیه مى رسند [13] دکتر کارل مى گوید: (لزوم روزه دارى در تمام ادیان تأکید شده است. در روزه، ابتدا گرسنگى و گاهى نوعى تحریک عصبى و بعد ضعفى احساس مى شود، ولى در عین حال، کیفیات پوشیده اى که اهمیت زیادى دارند، به فعالیت مى افتند و بالاخره تمام اعض، مواد خاص خود را براى نگه دارى و تعادل محیط داخلى و قلب، قربانى مى کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت هاى بدنى را مى شوید و آن ها را تازه مى کند.[14]
دکتر (ژان فروموزان) روش معالجه با روزه ر، شست وشوى اعضاى بدن تعبیر مى کند، که در آغاز روزه دارى، زبان باردار است، عرق بدن زیاد است، دهان بدبو است و گاه آب از بینى راه مى افتد، که همه این ها علامت شروع شست وشوى کامل بدن است. پس از سه چهار روز بو برطرف مى شود، اسیداوریک ادرار کاهش مى یابد و شخص احساس سبکى و خوشى خارق العاده اى مى کند. در این حال اعضا هم استراحتى کافى دارند.
دکتر (تومانیانس) راجع به فواید روزه دارى مى نویسد: (فایده بزرگِ کم خوردن و پرهیز نمودن از غذاها در یک مدت کوتاه آن است که چون معده در طول مدت یازده ماه مرتب پر از غذا بوده، در مدت یک ماه روزه دارى مواد غذایى خود را دفع مى کند و همین طور کبد که براى حل و هضم غذا مجبور است دائماً صفراى خود را مصرف کند، در مدت سى روز ترشحات صفراوى را صَرف حل کردن باقى مانده غذاى جمع شده خواهد کرد. دستگاه هاضمه در نتیجه کم خوردن غذ، اندکى فراغت حاصل نموده و رفع خستگى مى نماید. روزه یعنى کم خوردن و کم آشامیدن در مدت معینى از سال و این بهترین راه معالجه و حفظ تندرستى است، که طب قدیم و جدید را از این حیث متوجه خود ساخته. مخصوصاً امراضى را که بر دستگاه هاضمه، به خصوص کلیه و کبد عارض مى شود و به توسط دارو نمى توان آن ها را علاج نمود، روزه به خوبى معالجه مى نماید. چنان چه بهترین دارو براى برطرف ساختن سوء هاضمه نیز روزه گرفتن است. مرض مخصوص کبد هم که موجب یرقان مى گردد، بهترین طریق معالجه اش همانا روزه گرفتن است، چه آن که ایجاد این مرض اغلب اوقات به واسطه خستگى کبد است که در موقع زیادى عمل و فعالیت، نمى تواند صفرا را از خود بگیرد. [15]
دکتر (گوئل پا) فرانسوى مى گوید: (چهار پنجم بیمارى ها از تخمیر غذا در روده ها ناشى مى شود که همه با روزه اصلاح مى گردد .[16]
دکتر (آلکسى سوفورین) در کتاب خود مى نویسد: (جسم به هنگام روزه به جاى غذا از مواد باقى مانده در بدن استفاده کرده و آن ها را مصرف مى نماید و بدین وسیله مواد کثیف و عفونى اى که در جسم هست و ریشه و خمیره بیمارى ها از آن ها است، از بین مى رود. روزه سبب بهبودى همه بیمارى ها است. بنابراین شایسته است که جسم خود را به وسیله روزه، نظیف و پاکیزه کنید. [17]
بیمارى هایى را که این دانشمندان توانسته اند به وسیله روزه معالجه کنند به قرار ذیل است: (نوراستنى، التهاب معده، التهاب حنجره، سفلیس، سل، درد چشم، زکام مزمن، درد مزمن سینه، نفخ و ورم ریه ه، بیمارى هاى عصبى، لرزش اندام، استسق، فلج، کم خونى، اضطراب روحى، ضعف عمومى بدن، بیمارى کبد و بالاخره تضعیف غده هاى سرطانى و ترک اعتیاد. [18]
دکتر (کاریو) امریکایى مى نویسد: (هر شخص بیمار باید در سال مدتى از غذا پرهیز کند، زیرا مادامى که غذا به تن مى رسد میکروب ها در حال رشدند، ولى هنگامى که از غذا پرهیز مى کند، میکروب ها رو به ضعف مى روند. [19] وى هم چنین مى افزاید: (روزه اى که اسلام واجب کرده، بزرگ ترین ضامن سلامتى تن مى باشد. [20]
روزه باعث مى شود که آدمى بر نفس سرکش خویش لجام زند و تمایلات و خواهش هاى نامشروع و نامعقول نفس را تحت کنترل درآورد. ما وقتى به نقش خاص روزه در تهذیب نفس واقف مى گردیم که بدانیم تمام آن چه را که برخلاف مقام انسانیت در چهار گوشه جهان واقع مى شود، ناشى از خودخواهى ها و هواهاى نفسانى و تمایلات شیطانى است و تا انسان از این امیال و شهوات رهایى نیابد، ظلم و ستم و فساد و قتل و غارت و گناه کارى ادامه خواهد داشت. روزه عاملى است که انسان با استفاده از آن مى تواند بر خواهش هاى نفسانى غلبه کند و بر تمام اعضا و جوارح خویش حکومت براند و هوا و هوس هایش را تحت کنترل در آورد. انسان تا اسیر تمایلات نفسانى است، هرگز روى سعادت و فلاح را نخواهد دید، چرا که هوا و هوس ها و دل بستگى ها و وابستگى ه، زنجیرهاى ثقیل و سهمگینى هستند که روح آدمى را به اسارت خود در مى آورند و تا این زنجیرها از هم نگسلد، روح انسان از قید و بندهاى بردگى و اسارت رهایى نخواهد یافت. تمایلات نفسانى، دشمن (درون) انسان اند و غلبه بر این دشمنان سرکش، بسیار مشکل تر از غلبه بر دشمن (برون) است.
آثار روزه
روزه، چشمه رحمت الهى را در وادى دل انسان هاى حق طلب جارى مى کند.
روزه، مائده هاى آسمانى را بر سفره دل انسان هاى روزه دار مى چیند.
روزه، در میدان صبر و بردبارى، روح انسان را استوار مى سازد.
روزه، ظلمت خودخواهى و خودمحورى را مبدل به نورانیت تواضع و ایثار مى نماید.
روزه، نجات دهنده گناه کاران پشیمان، از دهانه دوزخ است.
روزه، شوق به خوبى ها و سبقت در حسنات را در وجود انسان مى پروراند.
روزه، زیباکننده چهره شخصیت انسان در پرتو عبادات است.
روزه، جان انسان را در مسیر نسیم هاى رحمت الهى قرار مى دهد.
روزه،پاک کننده چهره دل، از غبار گناه و لغزش است.
روزه، پلى است که انسان را از رودخانه مسموم هواى نفس عبور داده، به ساحل سعادت مى رساند.
روزه، خانه تکانى دل از گناه و آلودگى است.
روزه، در گوش جان انسان هاى مؤمن، سرود وصل به خدا را سر مى دهد.
روزه، شکوفاکننده نهال ایمان در بوستان جان انسان است.
روزه، تودهنى زدن به شیطان، این دشمن دیرینه هدایت است.
روزه، شهد شیرین حضور در بهشت را در کام دل انسان مخلص فرو مى ریزد.
منابع
[1] . سورةبقره، آیة 183.
[2] . میر سید احمد روضاتی، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 قمری، صص 90ـ92.
[3] . میر سید احمد روضاتی، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 قمری، صص 90ـ92.
[4] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 930، بیروت لبنان، ص 285.
[5] . شیخ عباس قمی، سفینة البحار، انتشارات کتابخانة سنائی، ج 1، ص 193.
[6] . سید مهدی شمسالدین، آداب روزه داری، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 23ـ24.
[7] . حر عاملی، وسائلالشیعه، بیروت لبنان، ج 7، ص 7.
[8] . همان، ص 223.
[9] . محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، لبنان، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
[10] . به نقل از کتاب آموزش دین و اخلاق برای همه تألیف: سید مهدی شمسالدین، قم انتشارات قدس چاپ اوّل، سال 1374، ص 20.
[11] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهرانی، دارالکتب الاسلامیه، بیت چهارم، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
[12] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهرانی، دارالکتب الاسلامیه، بیت چهارم، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
. [13] [14] [15][16][17] روزه، ضیافت نور، ص56
. [18][19][20] همان، ص.49
منبع:
http://mouood.org/component/k2/item/
http://alimahdiyar.blogfa.com/page/falsaferoza.aspx