کلمه «رَمَضان»، مصدر از ماده «ر‌م‌ض» به معنای حرارت شدید و سوزاندن است. برخی لغت‌شناسان برآنند که علت نامگذاری آن ماه خاص به رمضان، شدت گرمای فصلی است که ماه در آن قرار داشته است و این نامگذاری ارتباطی با تکلیف روزه ندارد زیرا تکلیف روزه پس از اسلام بر عهده مسلمانان گذاشته شد و رمضان پیش از اسلام نیز نام این ماه بوده است.
فلسفه روزه داری / چرا روزه میگیریم ؟
برخی از آثار روزه را می‌توان این‌گونه بیان کرد: رفع سوءهاضمه، تقویت بهداشت عمومی، جلوگیری از آپاندیس، پاک سازی مجاری ادرار، رفع بیماری ها و امراض جلدی و دفع چربی های زاید اشاره کرد.
یکی از دستوراتی که خداوند به انسان ها تکلیف کرده است، روزه داری است تا در سایه آن، انسان بتواند از هرگونه فساد و بیماری مصون بماند و با رهانیدن خود از دام‌های شیطان، خود را در مسیر انبیاء و ائمه(ع) قرار دهد. قرآن این دستور را این گونه بیان می فرماید: (هان ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شد و این دستور نه تنها درباره شما بلکه یک سنت الهی است که به پیامبران گذشته و پیروان آنان نیز ابلاغ شده. پس روزه بگیرید. امید است بدین سبب متقی گردید. در حدیث قدسی، پیامبر(ص) از درگاه خداوند سؤال می کند: اولین عبادت کدام است؟ خداوند پاسخ می دهد: روزه. آن گاه رسول اکرم(ص) می پرسد: پروردگار، نتیجه و ثمره روزه گرفتن چیست؟ خداوند در پاسخ می فرماید: نتیجه روزه، رسیدن به آگاهی قلبی و حکمت است و نتیجه حکمت، شناخت خداوند است و نتیجه معرفت و شناخت پروردگار، رسیدن به یقین کامل است; پس هرگاه بنده خدا به یقین رسید، همه وجود و زندگی اش به خدا وابسته می شود و زندگی اش اگر به سختی و یا به آسانی بگذرد، در او تغییری ایجاد نمی شود. وقتی که این بنده عاشق خدا در حال مرگ باشد فرشتگان بر بالین او می ایستند و از آب کوثر و شراب‌های بهشتی او را سیراب می‌کنند تا سختی مرگش برطرف شود. سپس به او مژده ای بزرگ می دهند و می‌گویند: خوشا به حالت چه جایگاه نیکو و مقام عظیمی داری! اینک به یک چشم بر هم زدن به دربار الهی پرواز می کند و به مقام لقاءالله رسیده و بین او و خداوند بلند مرتبه هیچ پرده و حجابی باقی نمی ماند.
فلسفه روزه داری
فلسفه روزه داری، تکامل جسم و روح است، چرا که گفته اند: عقل سالم در بدن سالم است. دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی در این باره جزوات و کتاب‌های زیادی نوشته‌اند و برخی از آثار آن را بیان کرده‌اند که از جمله آن می‌توان به: رفع سوءهاضمه، تقویت بهداشت عمومی، جلوگیری از آپاندیس، پاک سازی مجاری ادرار، رفع بیماری ها و امراض جلدی و دفع چربی های زاید اشاره کرد.
روزه تمام دستگاه های بدن، بافت ها، رگ ها، غده ها، اعصاب، اجزای بدن، روده ها و شرایین را از خستگی بیرون می آورد، زیرا در اثر عملیات مداوم و شبانه روزی، قسمت های مختلف بدن، سست و ضعیف می گردد. ذکر این نکته لازم است که استراحت بدن به معنای آن نیست که از عمل باز می ماند، بلکه معنای آن این است که از سرعت عمل خود می کاهد تا استراحت کند و خستگی خود را بگیرد و بدین ترتیب روزه، ضعف، احتقان (بند آمدن بول)، چاقی بدن، تصلب شرایین، زخم معده و امتلای آن را برطرف می سازد. درست به همین دلیل است که می گوییم، روزه عمر را طولانی می کند، به جسم نشاط می دهد و انسان را از کسلی و سستی نجات می بخشد و از امراض و دردها رها می کند.
اخیراً در اروپا و بسیاری کشورهای دیگر بیمارستان هایی افتتاح شده که از طریق روزه، بسیاری از بیماری ها و امراض را معالجه می کنند. وقتی ماه رمضان فرا می رسد برنامه های زندگی عوض می گردد و همین تغییر برنامه، روح انسان را تازه می کند و به انسان نشاط می دهد، زیرا روح انسان، تغییر برنامه های خوراک و خواب و امثال آن را درک می کند.
در اثر روزه اطمینان و آسایش برای انسان به وجود می آید، زیرا انسان درک می کند که با روزه داری با خدای جهان و آفریننده خود رابطه پیدا کرده است. قرآن کریم می فرماید: (آگاه باشید که با ذکر خدا قلب انسان اطمینان پیدا می کند) و بدون تردید، اطمینان، از بهترین وسایل دفع کننده اضطراب و وحشت و ترس است.
از مهم‌ترین حکمت‌های دیگر وجوب روزه می‌توان به تقویت اخلاص و اراده شخص و اُنس با عبادت اشاره کرد.
روزه باعث می‌شود تا مردم درد گرسنگی و تشنگی را بچشند و به یاد معاد و زندگی جاودانه آخرت افتاده، خود را برای آن آماده کنند. روزه‌دار بر اثر ناراحتی که از گرسنگی برایش پیش می‏‌آید از تکبر دور شده و آمادگی انجام سایر واجبات را پیدا می‌کند.
روزه‌داری انسجام و همدلی و ایثار خاصی را میان صائمان شکل داده و روحیه همکاری و رسیدگی به محرومان را تقویت می‌کند.
علاوه بر این‌ها روزه روحیه نظم، قناعت، صبر در برابر گناهان و مشکلات زندگی را نیز در فرد و جامعه تقویت می‌کند. در ماه رمضان آمار تخلفات اجتماعی کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کند.
روزه داری با صبر و تحملی که در انسان ایجاد می‌کند او را آماده تلاش و ایستادگی مضاعف در راه رسیدن به اهدافش می‌کند.
آداب و رسوم مردم در ماه مبارک رمضان
ثبت آداب و رسوم ماه رمضان در فهرست میراث معنوی ایران، نشان از اهمیت این فرهنگ در میان ایرانیان دارد که هر کدام به نوعی و با توجه به خاستگاه اعتقادی و آیینی خود این روزها را گرامی می‌دارند.
از دیرباز، مردم از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می‌دادند. در گذشته این ختم‌ها بیشتر در مساجد صورت می‌گرفت و امروزه رادیو و تلوزیون بخشی از این فرهنگ را به عهده گرفته‌اند. مساجد و زیارتگاه‌ها در این ماه رونق زیادی دارند.
در بسیاری از شهرها به هنگام افطار مغازه‌ها تعطیل شده و خیابانها خلوت می‌شود. در برخی مساجد نماز جماعت بلافاصله پس از اذان مغرب و با سرعت خوانده می‌شود و در برخی پس از صرف افطار اقامه شده و بعد از آن برنامه‌های سخنرانی و مناجات برگزار می‌گردد. در شب‌های تابستان، مردم پس از افطار به برنامه‌های مختلفی مانند خرید و شب‌نشینی می‌پردازند و تعطیلی هنگام افطار را با فعالیتهای تا نزدیک سحر جبران می‌کنند. برنامه‌های متعدد ورزشی مانند جام رمضان نیز پس از افطار برگزار می‌گردد. امروزه سریال‌های متعدد تلوزیونی با محتوایی که تلاش می‌شود ارتباطی به معنویت داشته باشد جایگزین بخشی از این فعالیت‌ها شده است.
شب میلاد امام حسن(ع) و ایام شهادت امام علی(ع) نیز در سراسر مناطق شیعه‌نشین با برنامه‌های خاص مولودی و عزاداری از بقیه روزها ممتاز می‌شود. افطاری دادن و کمک به نیازمندان و ایتام در این روزها پررنگ‌تر انجام می‌گیرد.
اذان مؤذن زاده اردبیلی، دعای سحر و مناجات ربنا به هنگام افطار از نواهای ماندگار این ایام هستند.
سنت‌های محلی
در برخی از مناطق به نوجوانانی که اولین سال روزه آنان است هدایایی داده می‌شود. دید و بازدید، افطاری و رفع کدورتها نیز از برنامه‌های مردم در این ماه است. سنت‌هایی همچون طبل زدن، کلوخ اندازان، مراسم دوست دوست، سحر خوانی و گرگیعان در نواحی مختلف از دیگر برنامه‌های این ماه است.
در مناطق عرب نشین، هر شب مراسم روضه خوانی و سخنرانی در حسینیه‌ها، خانه‌ها و مساجد برگزار می‌شود. پذیرایی در این مراسم معمولا قهوه با آدابی خاص است.
خوراکی ها
استفاده از خرما، زولبیا بامیه، شیرینی‌های محلی و غذاهایی مانند انواع آش‌ها، شله‌زرد و شیربرنج در این ماه بیشتر می‌شود.ئدر برخی مناطق، هر شب سفره‌های افطاری ساده‌ای در مساجد انداخته می‌شود.
ایران قدیم
تا چند دهه قبل، ماه رمضان برای مردم ایران شبیه نوروز بود. در این ماه بهترین خواروبار با نازل‌ترین قیمت‌ها به دکان‌ها می‌آمد و خریدها متناسب با آن زمان، چندبرابر می‌شد. از آخرین روزهای شعبان، پیشواز شروع می‌شد. زن‌ها خانه را تمیز کرده، آذوقه و خواروبار می‌خریدند و مردها به غبارروبی مساجد می‌رفتند.
توپ سحر
در آن زمان که خبری از رادیو و تلویزیون برای اعلام اوقات شرعی به مردم نبود زمان سحر و طلوع و غروب خورشید با صدای طبل، دُهُل، نَقّاره و دَف‌زنی اعلام می‌شد. در برخی شهرهای بزرگ، اعلام زمان سحر و افطار با شلیک گلوله توپ همراه بود. در تهران هر گوشه‌ای از شهر دو توپ جنگی کار گذاشته می‌شد که این توپ‌ها هنگام سحر و اذان مغرب ۳ بار شلیک می‌کردند. مردم البته به همین‌ها بسنده نکرده و برای جا نماندن در و همسایه از غافله سحری‌خوران، چشم به چراغ همدیگر داشتند و به دیوار هم مشت می‌کوبیدند تا بیدارشان کنند.[۳۵] در دیگر شهرها نیر رسوم خاصی برای بیدار شدن وجود داشت که برخی از آنها تا به امروز اجرا می‌شوند، در مناطق کردنشین با موسیقی و آوازهایی از جمله آواز مرحبا و الوداع این کار صورت می‌گرفت.
صدای مناجات و دعای سحر و سحری خوردن سر و صدایی در شهر ایجاد می‌کرد که جعفر شهری در کتاب طهران قدیم آن را اینگونه روایت می‌کند: «این غوغا و هیاهو در سحرها به جایی می‌رسید که شهر یکپارچه بانگ و فریاد می‌گردید، تا آنجا که نقلی است: دیپلماتی اروپایی هنگام سحر ماه رمضان وارد شهر می‌شود، وقتی آن غوغا و ولوله می‌شنود به گمان آنکه مردم به اعتراض برخاسته یا انقلاب شده است بازگشته، فرار می‌کند.
در این ماه کارها تقریباً تعطیل می‌شد و مردم به عبادت مشغول بودند و عروسی کمتر اتفاق می‌افتاد.
مساجد و امامزاده ها
در تهران نیز مردم در این ماه بیشتر در مساجد و صحن‌های امام‌زاده‌ها و زیارتگاه‌ها و این قبیل اماکن جمع می‌شدند که مسجد شاه (مسجد امام) در درجه اول آن قرار می‌گرفت، این مسجد که وسعت آن در گذشته زیادتر از وسعت فعلی آن بود، در ماه رمضان پاتوق بساطی‌ها و خرده فروشی‌های محل می‌شد. مسجد سپهسالار و کوچه پشت آن و صحن امامزادگان سید اسماعیل، سید نصرالدین، یحیی و محوطه‌ها و کوچه‌های اطراف آنها هم در ماه رمضان پاتوق معاملات می‌شدند.
زورخانه و قهوه‌خانه
در شب‌های رمضان هم مردم برای خود سرگرمی‌هایی داشتند؛ عده‌ای بعد از افطار و خواندن نماز از یک محل به محل دیگری برای دید و بازدید می‌رفتند. آنها که ورزشکار بودند از مسجد و وعظ راهی زورخانه می‌شدندو جوان‌تر‌ها گاهی به قهوه‌خانه‌ها سر می‌زدند.
کشته شدن ابن ملجم
آخرین مراسم ماه رمضان قبل از عید فطر در شب و روز بیست و هفتم اجرا می‌شد. برخی روز بیست وهفتم رمضان را روز کشته شدن ابن ملجم دانسته و شب بیست و هفتم کله پاچه و آجیل مراد می‌خوردند،در شهرهای زیادی مانند کرمان، همدان، اردبیل، شاهرود و زنجان در این روز کیسه پولی به نام کیسه مراد برای برکت سالانه خود می‌دوختند.

فضائل ماه رمضان
گرچه ذکر تمام فضائل ماه مبارک رمضان از حوصله این مقال خارج است; ولى پرداختن و ذکر برخى از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامى خالى از لطف نیست.
1. برترین ماه سال
ماه مبارک رمضان به جهت نزول قرآن کریم در آن و ویژگى هاى منحصرى که دارد در میان ماه هاى سال قمرى برترین است; قرآن کریم مى فرماید: «ماه رمضان ماهى است که قرآن براى هدایت انسان ها در آن نازل شده است.»
پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) درباره ماه رمضان مى فرماید: «اى مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روى آورد، ماهى که نزد خدا از همه ماه ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب هایش بر همه شب ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهى است که شما در آن به میهمانى خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته اید، نفس هاى شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادات، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است.... بهترین ساعاتى است که خداوند به بندگانش نظر رحمت مى کند... .»
2. نزول کتب آسمانى در این ماه
تمام کتب بزرگ آسمانى مانند: قرآن کریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»
3. توفیق روزه
در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه دارى را به بندگانش داده است; «پس هر که ماه [رمضان] را درک کرد، باید روزه بگیرد.»
انسان افزون بر جنبه مادى و جسمى، داراى بُعد معنوى و روحى هم هست و هر کدام در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامه هاى ویژه را نیاز دارند، یکى از برنامه ها براى تقویت و رشد بُعد معنوى، تقوا و پرهیزگارى است; یعنى اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوى رشد و پرورش دهد و به طهارت و کمال مطلوب برسد، باید هواى نفس خود را مهار کند و موانع رشد را یکى پس از دیگرى بر دارد و خود را سرگرم لذت ها و شهوات جسمى نکند. یکى از اعمالى که در این راستا مؤثر و مفید است روزه دارى است، قرآن کریم مى فرماید: «... اى افرادى که ایمان آورده اید! روز بر شما نوشته شد، همان گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.»
برخى از فواید و فضائل روزه:
الف. تقویت تقوا، پرهیزگارى و اخلاص;
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من مى دهم.» حضرت فاطمه(علیها السلام) مى فرماید: «خداوند روزه را براى استوارى اخلاص، واجب فرمود.»
ب. مانع عذاب هاى دنیوى و اخروى:
امام على(علیه السلام) مى فرماید: «روزه روده را باریک مى کند گوشت را مى ریزد و از گرماى سوزان دوزخ دور مى گرداند.»
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: «روزه سپرى در برابر آتش است.»
ج. آرامش روان و جسم:
روزه دارى روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتى روح و تندرستى جسم مى شود.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید».
باز مى فرماید: «معده خانه تمام دردها و امساک [روزه] بالاترین داروهاست.»
حضرت امام باقر(علیه السلام) مى فرماید: «روزه و حج آرام بخش دلهاست.»
حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکات و حدیث در روزه دارى روزه هاى واجب [رمضان] براى آرام کردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنى جان هایشان و خضوع دلهایشان حفظ مى کنند.»
امروزه در علم پزشکى و از نظر بهداشت و تندرستى نیز در جاى خود ثابت شده که روزه دارى تأثیرهاى فراوانى بر آرامش روح و روان و سلامتى جسم و بدن دارد، دفع چربى هاى مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و... نمونه آن است.
د. مانع نفوذ شیطان:
امام على(علیه السلام) به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) عرض کرد: یا رسول الله! چه چیزى شیطان را از ما دور مى کند؟ پیامبرگرامى(صلى الله علیه وآله) فرمود: روزه چهره او را سیاه مى کند و صدقه پشت او را مى شکند.»
بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان هاى جنى و انسى شده و وسوسه هاى آنان را خنثى مى کند.
هـ . مساوات بین غنى و فقیر:
انسان روزه دار در هنگام گرسنگى و تشنگى، فقرا و بینوایان را یاد مى کند و در نتیجه به کمک آن ها مى شتابد. حضرت امام حسن عسگرى(علیه السلام) درباره علت وجوب روزه مى فرماید: «تا توانگر درد گرسنگى را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.»
و. احیاء فضائل اخلاقى
حضرت امام رضا(علیه السلام) درباره علت وجوب روزه مى فرماید: «تا مردم رنج گرسنگى و تشنگى را بچشند و به نیازمندى خود در آخرت پى ببرند و روزه دار بر اثر گرسنگى و تشنگى خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،... روزه موجب خوددارى از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تکالیفشان رام و ورزیده کند و راهنماى آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختى، تشنگى و گرسنگى که نیازمندان و مستمندان در دنیا مى چشند پى ببرند و در نتیجه، حقوقى که خداوند در دارایى هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند... .»
و... .
4. وجود شب قدر در این ماه
شب قدر از شب هایى که برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود مى آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین مى کنند و وجود این شب در این ماه مبارک نعمت و موهبتى الهى بر امت پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) است و مقدرات یک سال انسان ها (حیات، مرگ، رزق و...) براساس لیاقت ها و زمینه هایى که خود آنها به وجود آورده اند تعیین مى شود و انسان در چنین شبى با تفکر و تدبر مى تواند به خود آید و اعمال یک سال خود را ارزیابى کند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را براى خود رقم زند. حضرت امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»
5. بهار قرآن
نظر به این که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیارى دارد، در روایات اسلامى، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است; چنان که حضرت امام باقر(علیه السلام)مى فرماید: «هر چیزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»

منبع:
http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,
http://ramezan.com
http://fa.wikishia.net/view