رابطه شب قدر و استجابت دعا

چکیده مقاله:

نقش دعا و عامل روحانی و ماوراء طبیعی در کسب موفقیت‌ها و شکوفایی و خلاقیت انسان، همواره مدنظر روانشناسان بوده است و همه انسان‌ها چه در حالت عادی زندگی خود، یا حین اضطرار به صورت فطری و ذاتی رو به درگاه خالق یکتا می‌آورند.



اما دعا به راحتی مستجاب نمی‌شود و باید شرائط آن را کاملاً رعایت نمود، تا مثمر ثمر و تأثیرگذار بوده و اصطلاحاً مستجاب گردد. یکی از این شرائط که بسیار مهم‌تر می‌باشد، نقش زمان در دعاست که با رعایت آن و به کارگیری اوقات ویژه در دعا می‌توان به نتایج بهتری دست یافت. در میان اوقات بیشترین تأکید بر روی شب و سحر و تهجد و شب‌خیزی است که چه در ادبیات و چه سیره اهل‌بیت (ع) و اولیاء دین بسیار سفارش شده است. لیله‌القدر نماد کامل و بهترین زمانی است که می‌توان با درک معنوی آن به مراد و مطلوب خود رسید و از جهت ارزشمندی این زمان، می‌توان یقین کرد که همه برکات و فیوضات رحمانی با توسل در شب قدر و مناجات و دعا با رعایت سایر شرائط آن، به انسان رسیده و دعایش را مستجاب می‌نماید. هر چند شب قدر به لحاظ ظاهری پوشیده است، اما شب‌های ماه رمضان به ویژه شب نوزدهم و بیست‌ویکم و بیست‌وسوم که بیشترین سفارش بر آن‌ها رفته، روزنه‌هایی برای صعود دعاهای انسان‌های نیازمند و استجابت آن‌ها و رسیدن به مراد است.





در مقاله‌ای که پیش روی داریم، نویسنده تلاش نموده تا با تبیین و تشریح ویژگی زمانی و فرازندگی و برجستگی شب و سحر در خلال روایات اسلامی و آیات الهی و نیز ادبیات شعری و آن‌گاه تبیین ارتباط مفهومی میان این اصطلاحات با شب قدر، ارتباط وثیق و روشنی که بین دعا و مناجات و شب قدر وجود دارد، و امکان وقوعی استجابت دعا را در این شب‌ها تشریح نماید. بی‌تردید، باور ما این است که شناخت زمان و برترین اوقات آن: شب، سحر، ماه صیام، لیله‌القدر، یقین و باور ما را به استجابت دعا در این اوقات افزایش داده و خود به صورت یک نیروی ماوراء طبیعی و روحی، زمینه روحی و تلقینی استجابت دعا را برای انسان فراهم می‌آورد.

کلید واژگان

دعا- ارتباط- زمان- شب- سحر- سحرخیزی- شرائط دعا- قدر لیله‌القدر.

مقدمه:

سال‌ها دفتر ما در گرو صهبا بود

رونق مدرسه از دست‌ و دعای ما بود

«حافظ»

بسیاری از مردم نمی‌دانند که موفقیت‌های دنیایی آنان منحصراً مرهون تلا‌ش‌ها و کوشش‌های آنان نیست، بلکه عوامل متعددی دست به دست هم داده و آن موفقیت‌ها را دست‌یافتنی ساخته است. این عوامل برخی انسانی و پاره‌ای طبیعی و بخشی نیز ماوراء طبیعی و کاملاً مبتنی بر جنبه‌های روحی و روانی است که وقتی به درستی می‌اندیشیم و موفقیت‌ خود و طریق نیل به آن را بررسی می‌کنیم، نقش عامل غیرطبیعی و متافیزیکی و روانی و روحی را در این زمینه بسیار پر رنگ‌تر و محسوس‌تر می‌یابیم. امروزه عوامل موفقیت انسان‌های بزرگ و کوچک در دانش روانشناسی توسط روانشناسان بزرگ مورد کاوش قرار گرفته و کتاب‌های متعددی در این زمینه به رشته تحریر درآمده که در همه آن‌ها به نقش تلقین به نفس و خواست قبلی و اراده پیشین و تأثیر شگرف آن در احراز پیروزی و موفقیت اشاره شده و در فصول متعدد مورد تحقیق و مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

هنگامی که خواجه حافظ می‌گوید: «رونق مدرسه از درس و دعای ما بود»

اشاره به این موضوع است که از نظر وی علاوه بر تلاش ظاهری و کوشش تحصیلی، رونق اصلی و حقیقی او در امور علمی، دعا کردن و درخواست موفقیت از خداوند سبحان بوده است، چنانچه در ابیات دیگری به این حقیقت اشاره می‌نماید:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یمن دعای شب و ورد سحری بود

و یا اینکه:

صبح خیزی و سلامت‌طلبی چون حافظ

هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم

و نیز خطاب به خود می‌سراید:

مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول

ز ورد نیم‌شب و درس صبحگاه رسید

همچنین می‌گوید:

ما برآریم شبی دست و دعایی بکنیم

چاره این دل غمدیده به جایی بکنیم

«سیمون وی» معتقد است: «هر زمان که انسانی با این ایده یگانه که درک خود از حقیقت را افزایش دهد، به تمرکز و دقت بپردازد، حتی اگر تلاشش هیچ ثمر محسوسی تولید نکند، استعداد بیشتری برای به چنگ آوردن حقیقت می‌یابد1 ، وی همچنین می‌نویسد: در ظلمات جاودان، کلاغی درمانده از یافتن غذا، با همه وجودش نور را آرزو کرد و زمین روشن شد2.» وی سپس نتیجه می‌گیرد که اگر شوق و آرزوی واقعی وجود داشته باشد، اگر آن چیز که طلبیده می‌شود واقعاً نور و روشنی باشد، طلب مطلوب را تولید می‌کند.

روشن است که نقش دعا در احراز موفقیت و نیل به خواسته‌ها، حتی در میان بی‌ایمان‌ترین افراد، در هنگام اضطرار و پریشان احوالی و گرفتاری، نادیده گرفته نمی‌شود و نوع بشر بر ارزش و اهمیت این پدیده‌ ماوراءطبیعی که از فطرت و ذات و درون او برمی‌خیزد، واقف است، انسان‌ها در همه حالات دعا می‌کنند، حتی هنگامی که به ظاهر از تکلم خاموشند، زیرا دعا یک امر لفظی صرف نیست، هر چند شرائط و آدابی ویژه نیز دارد که با رعایت آن‌ها ثمره و نتیجه محسوس‌تر و ملموس‌تری، یا حتی به لحاظ زمانی، زودتر به عمل می‌آید. از حضرت امام صادق(ع) روایت شده که فرمودند: «هیچ عملی را پیدا نمی‌کنید، مانند دعا موجب تقرب باشد3.»

شرائط ویژه و آداب دعا

استجابت دعا و نتیجه‌گیری از آن قطعاً شرائط و آدابی و ضوابط خاصی دارد، اما همه این‌ها مانع نمی‌شود که بنده از روی اخلاص و غایت نیاز درخواست خود را در درگاه ربوبیت مطرح ننماید، تردیدی نیست که درخواست شخص و طلب او از خدا نباید، با اهداف خلقت و جوهره عبودیت منافات داشته باشد، زیرا جوهره عبودیت، به ربوبیت و پرستش ذات خداوند یگانه منتهی می‌شود. چنانکه در روایات نقل شده است: «العبودیه جوهره کنهها الربوبیه4» خداوند در قرآن کریم به نحو مطلق بندگانش را به دعا فراخوانده: ادعونی استجب لکم5. ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه6» و نیز می‌فرماید: قل ما یعبوا بکم ربی، لولا دعاؤکم7. علامه مجلسی(ره) می‌گوید: «حقیقت عبادت این است که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته، رو به سوی مقام رب خود آورد8.»

صرف‌ دعا و درخواست حاجت چه برای حوائج مادی زندگی باشد، یا برای امور معنوی به ویژه تقرب به خدا امری مطلوب و جوهری بندگی است که هدف از خلقت و آفرینش نیز همان است. آن چنان که خداوند فرموده است: و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون9.

با این حال نمی‌توان از نقش زمان و مکان و شرائط و آداب و ضوابطی که در دعا توصیه و سفارش شده است، غافل بود، زیرا این شرائط مجموعاً وضعیتی را به وجود می‌آورد، که خود با آرامش و اطمینان خاطر بیشتری درخواست خود را مطرح می‌نماید و برخی از مکان‌ها و زمان‌های خاص، امکان خلوص و حضور قلب را برای دعا کننده خواهم آورد که در نتیجه راه استجابت‌ دعا، مهیا می‌گردد. علاوه بر جایگاه ویژه دعا و زمان (اوقات مناسب)، نوع اوراد وادعیه‌ای که فرد با آن‌ها درخواست خویش را مطرح می‌نماید، نیز در استجابت‌ دعا او تأثیر دارد. چنین نیست که با هر نیت و اراده‌ای و یا هر عبارت و جمله و کلمه‌ای بتوان همه خواست‌های خود را به درگاه خداوند مطرح نمود. هر چند با هر زبانی می‌توان دعای خود را مطرح ساخت، اما در همان زبان نیز برخی جملات و عبارات مناسب‌تر و شایسته‌ترند که بنده می‌تواند با تمسک به آن‌ها درخواست خود را به درگاه احدیت بیان نماید. روایت ذیل دلالت بر عمومیت دعا بدون توجه به نوع آن دارد (مطلق دعا):

یکی از اصحاب امام باقر(ع) از ایشان سؤال کرد: ای العباده افضل.

(چه عبادتی برتر است؟) حضرت پاسخ فرمود:

ما من شی افضل عندالله عزوجل من ان یسأل و یطلب مما عنده و ما احد ابغض الی‌الله عزوجل ممن یستکبر عن عبادته و لا یسأل ما عنده.

(هیچ چیز نزد خداوند عزوجل برتر از این نیست که به او عرض نیاز شود و از آنچه نزد او است، خواسته شود و هیچ‌کس نزد خدا منفورتر از آن کسی نیست که نسبت به عبادت خدا تکبر می‌ورزد و از آنچه نزد خدا هست، طلب نمی‌کند10.)

با این وجود تردیدی وجود ندارد که برای هر خواسته‌ای، دعا و عبادت ویژه‌ای با آداب و سنن مخصوص آن، که اغلب از سوی اولیاء دین سفارش و توصیه شده، چنانچه با شرائط آن انجام شود، ثمره و نتیجه بهتری در استجابت دارد.

فهرست برخی از این آداب به صورت خلاصه چنین است:

1- شناخت خدا: «گروهی به امام صادق(ع) عرض کردند: چرا دعا می‌کنیم و برآورده نمی‌شود؟ حضرت فرمود: برای اینکه شما کسی را می‌خوانید که او را نمی‌شناسید11.»

2- امیدواری به خدا و استجابت دعای خود:

3- ناامیدی از سایر اسباب.

4- حضور قلب.

5- تضرع و زاری.

6- شروع دعا با نام خدا.

7- ثنا و تحمید خداوند.

8- درود بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت (ع).

9- توسل به پیامبر(ص) و اهل‌بیت (ع).

10- اقرار به گناه.

11-پافشاری.

12-پاکیزگی کسب و خوراک.

13-اجتماع در دعا.

14-عمل همراه دعا.

15-دعاهای وارده مانند: کمیل، صباح، ابوحمزه ثمالی، مناجات شعبانیه، دعای عرفه، ندبه و بسیاری دیگر از دعاها که در کتاب شریف مفاتیح‌الجنان ضبط شده است.

16- ایام، اوقات و مناسبت‌های ویژه زمانی.

نقش و جایگاه وقت و زمان در عبادت و دعا

اکنون به موضوع اصلی این مقاله که ارتباط استجابت دعا با شب قدر و لیالی متبرکه است می‌پردازیم. پیش از ورود به این بحث، نخست لازم است که اهمیت زمان در دعا مشخص گردد، سپس به برخی از اوقات مستحسن و شایسته که مورد سفارش و توصیه پروردگار و پیامبر(ص) و اولیاء دین می‌باشد، اشاره کرده و آنگاه اهمیت و جایگاه و ویژگی شب قدر روشن شود، تا بتوانیم دورنمای بهتری از تناسب و رابطه‌ای که استجابت دعا می‌تواند، با این شب داشته باشد، به دست آید.

به طور کلی اوقات متبرک در اسلام دو نوع می‌باشد:

1- اوقات عام: شامل: ایام هفته و ماه‌ها و فصول و شب، سحر، صبح، ظهر و مغرب. برخی از این موارد عبارتند از: روزهای جمعه- شب جمعه- فصل نیایش: (رجب، شعبان، رمضان)، ماه مبارک رمضان، ذی‌حجه، محرم، صفر و...

2- اوقات خاص: شامل: اعیاد و وفات اسلامی. ایام‌البیض (13،14،15 ماه رجب)، شب قدر، روز مبعث، روز مباهله، روز عرفه، روز استفتاح (15 رجب)

این اوقات و ایام که برخی به لحاظ اشخاص بزرگ و اولیاء دین و برخی به واسطه علت ماواءالطبیعی که شارع مقدس بر حقیقت و فلسفه آن اشراف داشته و دیگر انسان‌ها از درک و فهم آن عاجزند، دارای ویژگی معنوی و خاصیتی روحانی‌اند، به طوری که دعا کردن و درخواست‌ عاجزانه بندگان در این اوقات، با ماهیت زنده و فعال آن و دعا را منشأ اثر می‌سازد. و به طور کلی در ادیان الهی و اسلام، زمان از ویژگی‌ فعالی برخوردار است. در شب قدر روح و فرشتگان الهی به زمین نازل می‌شوند، که می‌تواند بزرگترین و مهم‌ترین خواسته‌های بندگان را با شفاعت خود به هدف استجابت برسانند. در وقت سحر برکات و فیوضات معنوی و ملکوتی متوجه جهان می‌شود که چون دعایی خوانده شود، بیشتر در معرض استجابت قرار می‌گیرد. بدین لحاظ همواره به شب‌خیزی و شب‌زنده‌داری و تهجد، صبح‌خیزی و دعا و نماز و اذکار خاصی در این اوقات سفارش و وارد شده است. حافظ می‌گوید:

صبح‌خیزی و سلامت‌طلبی چون حافظ

هر چه کردم همه از دولت قرآن کردم

اولیاء و عارفان بیدل و بزرگان دین همواره بر اهمیت این اوقات واقف بوده و از بهره‌های معنوی و فیوضات روحانی آن با غنیمت داشتن آن، برخوردار بوده‌اند.

دریغا عیش شبگیری که در خواب سحر بگذشت

ندانی قدر وقت این دل مگر وقتی که درمانی

(حافظ)

حافظ همچنین بر دعا و ذکر و آه شب در وقت صبح و سحر تأکید می‌ورزد:

دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است

بدین راه و روش میرو که با دلدار پیوندی

نیز می‌سراید:

سر مکش حافظ از آه نیم شب

تا چون صبحت آینه رخشان کنند

یا اینکه می‌گوید:

با دعای شب‌خیزان ای شکر دهان مستیز

در پناه یک اسمست خاتم سلیمانی

حاصل آنکه در راه سیر و سلوک معنوی و عارفانه اهمیت وقت و زمان به حدی است که بدون توجه به آن نمی‌توان مراحل و مقامات روحی و عرفانی را طی نمود و عارف کامل و انسان جامع کسی است که بر این اوقات اشراف یافته و با درک و استفاده بهینه و مطلوب و کافی از آن‌ها، شریعت خود را به طریقت و سپس وصول حقیقت پیوند زند. چنین شناختی در حقیقت گام نخست در سلوک عرفانی به شمار می‌رود:

«حافظ راز خود و عارف وقت خویشم»

ارتباط میان شب قدر و استجابت دعا

اکنون که اهمیت وقت و زمان را در توسلات و دعا و مناجات و به طور کلی عبادت دانستیم، شایسته است اندکی نیز پیرامون اهمیت شب و ارزش آن سخن گوییم. چرا که مفهوم شب علاوه بر زمان آن در طول شبانه روز در میان بیشتر اقوام و ملل از جایگاه ارزشمند و به‌سزایی برخوردار است. مطالعات نشان می‌دهد که بیشتر فیوضات و اشراقات اولیاء‌الله و بزرگان در این وقت شب- صورت گرفته است.

در مورد اساطیر یونان به خدایی برمی‌خوریم که «آپولو» نام دارد. آپولو خدای مجسم عقل و منطق بوده و تصویر کاملی از روح یونان باستان است.

از او همیشه با تاریکی و شب یاد می‌شود و به صراحت در تاریخ یونان باستان آمده است که زمان شفاگرفتن از آپولو در معبد او، نیمه‌های شب بوده است. در آناتولی نیز سنت‌هایی قدیمی وجود داشتند که بر اساس آن کاهنان با خدای خود «آپولو» در شامگاهان محبوس می‌شدند. صبح روز بعد، هنگامی که کاهنه از معبد بیرون می‌آمد، به دلیل یگانگی افسانه‌ای‌اش با آپولو در طول شب، قادر به پیشگویی بود.

همچنین در مورد «اورفئوس» کاهنیکه جان نثار آپولو بوده است، نقل شده که عادت او این بود که در نیمه شب بیدار می‌شد و از کوه بالا رفته و سعی می‌کرد هنگام سپیده‌دم در یک نظر خدای خود را رؤیت کند. همچنین در یونان باستان، شعری نیز توسط فیثاغورثیان جنوب ایتالیا نوشته شده که می‌گوید: آپولو قدرت الهامیش را با شب شریک است.

در کار یا مراکزی وجود داشت، مانند خانه‌های مخصوصی که (incubation) نامیده می‌شد. این محل در نهایت خاموشی بود. مردم در آن مانند حیوانی در لانه خود، دراز می‌کشیدند و در خاموشی که مهلک بود، شفا می‌گرفتند13.

در اسلام نیز هنگامه شب از ارزش و جایگاه خاصی در سایر اوقات شبانه‌روز، برخوردار است، به طوری که خداوندتعالی سوره‌ای اختصاصاً با نام «اللیل» نازل فرموده و در روایات اسلامی او را دواذکار و اعمال ویژه‌ای چون نماز شب بدان اختصاص یافته است. در روایتی وارد شده که: «شرف مؤمن نماز شب است.» و: «هر کس عذری دارد می‌تواند، نماز شب خود را قبل از نیمه‌شب و قبل از خواب بخواند.» تا این وقت عزیز از دست او نرود. و نیز در میان روایات نماز شب دارای این خصوصیات ویژه‌ می‌باشد.

1- روش پیامبران و صالحان است.

2- زینت آخرت است.

3- اخلاق پیامبران است.

4- گناهانی را که انسان در طور روز مرتکب شده، از میان می‌برد.

در عرفان اسلامی شب جلوه مقام خفاست و در شعر حافظ «سر سویدا» اشاره به نقطه و خال و شب که همه سیاهی و اسود است، می‌باشد. آنجا که می‌سراید:

نه فلک راست مسلم، نه ملک راست یقین

آنچه در سر سویدانی بنی‌آدم بود

با این توضیح هنگامی که خداوند در سوره قدر می‌فرماید: انا انزلناه فی‌لیله‌القدر. ارتباط میان نزول برکات و آیات الهی، و شب و قدر به خوبی معلوم می‌شود و نیز ارزش توسل و تمسک به خداوند در این وقت عزیز و تأثیری که می‌تواند در استجابت دعا و رفع حوائج و نیازها داشته باشد، مشخص می‌گردد. به همین خاطر در روایت وارد شده است که:

«نیمی از شب که بگذرد، یا از اول شب تا آخر شب، زمان استجابت دعا می‌باشد14.»

مرا درین ظلمات آنکه راهنمایی کرد

نیاز نیم‌شبی بود و گریه سحری

(حافظ)

مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول

ز ورد نیم شب و درس صبحگاه رسید

(حافظ)

در سوره قدر نیز، خداوند تعالی، شب قدر را قرین نزول ملائکه و روح و برتر از هزار ماه دانسته است و شاید ارتباط میان شب و قدر به معنای ارزش، همان مطلق شب‌ها به لحاظ ارزشمندی باشد و نیز ممکن است، پنهان ماندن شب قدر در میان سایر شب‌ها در طول سال، از این بابت باشد که به نحو کلی ارزش و قدر شب به عنوان مناسب‌ترین زمان استجابت دعا شناسانده شود، چنانکه سعدی اشاره نموده:

اگر شب‌ها همه قدر بود

شب قدر بی‌قدر بودی

و مولانا نیز به این مضمون اشاره نموده و در مثنوی می‌گوید:

آن شب قدر است در شب‌ها نهان

تا کند جان هر شبی را امتحان

البته تردیدی نیست که بر طبق روایات اسلامی شب قدر در ماه مبارک رمضان و در میان یکی از شب‌های 19 و 21 و 23 این ماه مبارک نهان است و بسیاری از مفسرین در این موضوع اتفاق نظر دارند.

خلاصه مقاله:

از مطالعه روایات دینی و سیره اولیاء الهی و نیز آیات الهی، درمی‌یابیم که به طور کلی زمان و وقت در نزول برکات و استجابت خواسته‌های انسان نقش به سزایی دارد. آیات، روایات و اشعار بسیاری از شاعران عارف همچون مولانا و حافظ و سعدی نیز بر این نکته دلالت دارد و نمی‌توان تصور کرد عارف و سالکی در سیر و سلوک خویش از ارزش وقت و زمان غافل باشد. مؤمنان با توسل به ایام و زمان‌هایی خاص که بعضاً به نحو صریح به آن‌ها اشاره شده، به ارزش زمان واقفند و به خصوص شب را که در قله این اوقات قرار دارد، غنیمت دانسته و با شب زنده‌داری و تهجد و سحرخیزی دست نیاز به درگاه ایزد یکتا برمی‌دارند و حاجت خود را طلب نموده و از برکات معنوی و مادی و فیوضات رحمانی و قدسی برخوردار می‌گردند. بدین لحاظ ارتباطی وثیق میان زمان و شب به طور عام و شب‌قدر به نحو خاص برقرار می‌باشد و از آنجا که کلمه قدر نیز توسط اکثر مفسرین به ارزش تفسیر شده، می‌توان ارتباط میان شب و ارزش را به طور کلی از اصطلاح «شب قدر» برداشت نمود، اما به صورت خاص شب قدر اشاره به زمان بسیار مقدس و ویژه‌ای است که برکات و نزولات آسمانی شامل فیوضات معنوی و رحمانی، شفا و استجابت دعا در آن وقت مبارک شامل حال انسان داعی و نیازمند می‌گردد15. چنین زمانی طبق آیات قرآنی و روایات اسلامی در ماه مبارک رمضان و یکی از شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوم دانسته شده که توسل و تمسک به پروردگار می‌تواند نتیجه مطلوب را که همان استجابت دعاست، برای انسان به ارمغان آورد.

منابع:

1- فصلنامه ناقد- سال اول- ش3- خرداد 83-ص207.

2- همان مدرک.

3- معاش‌السالکین-ص 27.

4- انوارالملکوت-ص 289.

5- سوره مؤمن- آیه 62: «مرا بخوانید، تا اجابتتان کنم.»

6- سوره اعراف- آیه 55: «پروردگار خود را فراخوان با تضرع و زاری در پنهانی»

7- سوره فرقان- آیه 77: «بگو ای پیامبر، اگر دعای شما نبود، پروردگار من با شما کاری نداشت.»

8- مجلسی- محمدباقر- بحارالانوار-ج82- ص 164.

9- سوره ذاریات- آیه 56: «و نیافریدیم جن و انس را مگر برای بندگی و عبادت»

10- اصول کافی- ج2.

11- ینابیع الحکمه- حدیث 3376.

12-در مورد این موضوع گفته‌اند که در کعبه در این روز بر روی مردم باز می‌شود و عده‌ای گفته‌اند: زبان حضرت عیسی(ع) در این روز گشوده شد. حافظ در خصوص اهمیت و ارزش این روز گفته است:

عزیزدار زمان وصال را کاندم

مقابل شب قدر است و روز استفتاح

13- کینگزلی پیتر- زوایای تاریک حکمت- ترجمه دل‌آرا قهرمان و شراره معصومی، انتشارات سخن- 1385- چاپ دوم- تهران.

14-اصول کافی- ج1- ص228.

حمید سرسختی
کارشناس فرهنگی