عنوان کتاب : خلیج فارس در تفاسیر اسلامی
کتاب «خلیج فارس در تفاسیر اسلامی» به قلم محمود تقی زاده داوری از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی منتشر شده است. در این پژوهش جمعاً به 84 کتاب تفسیری از قرون اولیه تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در زیر عنوان 74 آیه شریفه از 17 سوره قرآنی استناد شده است. در همه متن های گزیده، نام های بحر فارس و خلیج فارس برای مفسران، اعم از عرب زبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است.



در سال های اخیر سران اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و برخی کشورهای عربی بدون در نظر گرفتن مسائل تاریخی و بین المللی، ادعاهایی درباره جزایر سه گانه ایرانی و نام خلیج فارس مطرح کرده اند و نام جعلی «خلیج ع-ر-ب-ی» را به کار می برند.

کتاب «خلیج فارس در تفاسیر اسلامی» به قلم محمود تقی زاده داوری از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی منتشر شده است. در این پژوهش جمعاً به 84 کتاب تفسیری از قرون اولیه تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در زیر عنوان 74 آیه شریفه از 17 سوره قرآنی استناد شده است. در همه متن های گزیده، نام های بحر فارس و خلیج فارس برای مفسران، اعم از عرب زبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است.

در کتاب «خلیج فارس در تفاسیر اسلامی» که به قلم محمود تقی زاده داوری از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی منتشر شده، جمعاً به 84 کتاب تفسیری از قرون اولیه تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در زیر عنوان 74 آیه شریفه از 17 سوره قرآنی استناد شده است. در همه متن های گزیده، نام های بحر فارس و خلیج فارس برای مفسران، اعم از عرب زبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است. گستره بلند ترتیب تاریخی کتب تفسیری مورد استناد، به خوبی گویای این واقعیت است که نام خلیج فارس در طول تاریخ تمدن اسلام، برای ذهن و ذاکره ملت های مسلمان امری جا افتاده بوده و در نوشته های علمی آنان هم مورد استفاده قرار می گرفته است.

کتاب خلیج فارس در تفاسیر اسلامی به قلم محمود تقی زاده داوری نگارش یافته و در 184 صفحه از سوی انتشارات مؤسسه شیعه شناسی در پائیز سال 1391 در قطع رقعی به قیمت 3800 تومان به چاپ رسیده است. دراین کتاب با تاکید بر منابع تفسیری شیعه و اهل سنت در طی قرن اول تا چهاردهم، به بررسی نام تاریخی خلیج فارس می پردازد. در ادامه به برخی تفاسیر اسلامی که نام خلیج فارس در آن ذکر شده است می پردازیم. البته گر چه ممکن است بعضی تفسیرها درباره آیاتی که ذکر خواهد شد از دیدگاه شیعه مورد پذیرش نباشد، ولی صرف نام بردن از «دریای فارس» و «خلیج فارس» خود دلیل و سندی تاریخی بر مدعای این نوشتار است.

سوره کهف آیه 60
«به خاطر بیاور هنگامی را که موسی به جوان همراه خود گفت: دست از جستجو برنمی دارم تا به محل تلاقی دو دریا برسم، هر چند مدت طولانی به راه خود ادامه دهم!»

در تفسیر این آیه علامه طباطبایی(ره) می نویسد:«... و درباره اینکه مجمع البحرین کجاست؟ بعضی گفته اند: منتهی الیه دریای روم (مدیترانه) از ناحیه شرقی و منتهی الیه خلیج فارس از ناحیه غربی است که بنا بر این مقصود از مجمع البحرین آن قسمت از زمین است که به یک اعتبار در آخر شرقی مدیترانه و به اعتبار دیگر در آخر غربی خلیج فارس قرار دارد و به نوعی مجاز آن را محل اجتماع دو دریا خوانده اند.»

در ادامه برخی از تفسیرهای مختلف را که در تفسیر مجمع البحرین به «بحر فارس و روم» اشاره کرده اند، می آوریم:

قرن یکم:
ابن عباس، عبدا... بن عباس، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالفکر، ص249
مجاهد بن جبر مخزومی، تفسیر الامام مجاهد بن جبر، دارالفکر الاسلامی الحدینه، 1368

قرن دوم:
فراء ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانی القرآن، دارالمصریه للتألیف و الترجمه - مصر، چاپ اول، بی تا، ج 2، ص 154

قرن سوم:
عبدا... بن محمد، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، دارالکتب العلمیه، 1424 ق، ج1، ص477
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمی تفسیر عبدالرزاق، دارالمعرفه، 1411 ق، ج1، ص341

قرن چهارم:
سمرقندی نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم.، ج 2، ص 354
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه - بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 15، ص 176

قرن پنجم:
ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، تفسیر الماوردی، دارالکتب العلمیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، ج 3، ص157
طوسی محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 7، ص 66
سور آبادی ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، فرهنگ نشر نو - تهران، چاپ اول، 1380 ش، ج 2، ص 1436
ثعلبی نیشابوری ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، دارالحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 6، ص 180

قرن ششم:
نیشابوری محمود بن ابوالحسن، ایجازالبیان عن معانی القرآن، دارالغرب الاسلامی - بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 2، ص 527
طبرسی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم - تهران، چاپ اول، 1377 ش، ج 2، ص 371
ابن جوزی ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، دارالکتاب العربی - بیروت، چاپ اول، 1422 ق، ج 3، ص 95
زمخشری محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی - بیروت، چاپ سوم، 1407 ق، ج 2، ص 731
رشیدالدین میبدی احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امیر کبیر - تهران، چاپ پنجم، 1371 ش، ج 5، ص 715
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ سوم، 1372 ش، ج 6، ص 741
ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1422ق، ج 3، ص 527
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، 1420ق، ج 3، ص 203
ابن ادریس حلی ابو عبدا... محمد بن احمد، المنتخب من تفسیر التبیان، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - قم، چاپ اول، 1409 ق،، ج 2، ص 83

قرن هفتم:
قرطبی محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ اول، 1364 ش، ج 11، ص 9

قرن هشتم:
بیضاوی عبدا... بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، (1418ق)، ج 3، ص 286
ابن جزی غرناطی محمد بن احمد، کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، شرکت دارالارقم بن ابی الارقم - بیروت، چاپ اول، 1416 ق، ج 1، ص 469

قرن نهم:
ثعالبی عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی - بیروت، چاپ اول، 1418ق، ج 3، ص 534

قرن دهم:
خطیب شربینی، محمد بن احمد، تفسیر القرآن الکریم المسمی السراج المنیر، داراحیاء التراث العربی، 1425ق، ج4، ص62
کاشانی ملا فتح ا...، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی - تهران، 1336 ش، ج 5، ص 354
نخجوانی نعمت ا... بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، داررکابی للنشر - مصر، چاپ اول، 1999 م، ج 1، ص 485

قرن یازدهم:
فیض کاشانی ملا محسن، الصافی فی تفسیرالقرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی - قم، چاپ اول، 1418 ق، ج 2، ص 720
فیض کاشانی ملا محسن، تفسیر الصافی، انتشارات الصدر - تهران، چاپ دوم، 1415 ق، ج 3، ص 248
کاشانی محمد بن مرتضی، تفسیر المعین، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - قم، چاپ اول، 1410 ق، ج 2، ص 768
شریف لاهیجی محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد - تهران، چاپ اول، 1373 ش، ج 2، ص 911
عاملی علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، دارالقرآن الکریم - قم، چاپ اول، 1413 ق، ج 2، ص 238

قرن دوازدهم:
حقی بروسوی اسماعیل، تفسیر روح البیان، دارالفکر - بیروت، بی تا، ج 5، ص 263
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی - تهران، چاپ اول، 1368 ش، ج 8، ص 100

قرن سیزدهم:
ابن عجیبه احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، دکتر حسن عباس زکی - قاهره، 1419ق، ج 3، ص 284
شبر سید عبد ا...، تفسیر القرآن الکریم(شبر)، دارالبلاغة للطباعة والنشر - بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ص 295
مظهری محمد ثناءا...، التفسیر المظهری، مکتبة رشدیه - پاکستان، 1412ق، ج 6، ص
شبر سید عبد ا...، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، مکتبه الالفین - کویت، چاپ اول، 1407 ق، ج 4، ص 87
آلوسی سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج 8، ص 294
شوکانی محمد بن علی، فتح القدیر، دارابن کثیر، دارالکلم الطیب - دمشق، بیروت، چاپ اول، 1414 ق، ج 3، ص 352

قرن چهاردم:
سبزواری نجفی محمد بن حبیب ا...، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دارالتعارف للمطبوعات - بیروت، چاپ اول، 1419 ق، ص 305
ملاحویش آل غازی عبدالقادر، بیان المعانی، مطبعة الترقی - دمشق، چاپ اول، 1382ق، ج 4، ص 190
حسینی شاه عبدالعظیمی حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، انتشارات میقات - تهران، چاپ اول، 1363 ش، ج 8، ص 82
گنابادی سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات - بیروت، چاپ دوم، 1408 ق، ج 2، ص 470
عاملی ابراهیم، تفسیر عاملی، انتشارات صدوق - تهران، 1360 ش، ج 6، ص 6
بانوی اصفهانی سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، نهضت زنان مسلمان - تهران، 1361 ش، ج 8، ص 56
نووی جاوی محمد بن عمر، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، دارالکتب العلمیه - بیروت، چاپ اول، 1417 ق، ج 1، ص 654

در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که پس از فتح ایران توسط اعراب، آنها تلاشی برای تغییر نام «دریای پارسی» انجام ندادند و این خلیج را «بحرالفارسی»؛ دریای پارسی می نامیدند و این نام از سوی امپراتوری های ایرانی، ترک و عربی هم که در 1200 سال بعد منطقه را تحت سلطه خود داشتند مورد احترام قرار گرفت. علاوه بر تفاسیر، در منابع اسلامی هم بر نام تاریخی خلیج فارس اشاره شده است، محققانی چون استخری، مسعودی، بیرونی، ابن عقول، مقدسی، مستوفی، ناصرخسرو، الطاهربن مطهر المقدسی (بشاری)، ابوالقاسم بن محمدبن حوقل و ... که مطالعه در اطراف این دریای ایرانی را تا قرن 15 ادامه دادند، در آثار و نوشته های خود از آبهای جنوب ایران به نامهای بحر فارس، البحر الفارسی، بحر مکران، الخلیج الفارسی و خلیج فارس یاد کرده اند. حتی از این محققان نقشه هایی موجود هستند که اقیانوس هند را «البحر الفارسی» نام گذارده اند.

به طور مثال، ابوعلی احمد بن عمر معروف به ابن رسته در کتاب «الاعلاق النفسیه» که سال 290 هجری به نوشته شده، تصریح می کند: «فاما البحر الهندی یخرج منه خلیج الی ناحیه فارس یسمی الخلیج الفارسی؛ «اما از دریای هند خلیجی بیرون می آید به سمت سرزمین فارس که آن را «خلیج فارس»می نامند.» همچنین محمد عبدالکریم صبحی در کتاب «علم الخرائط» در نقشه هایی که با ترجمه عربی نقل کرده است، دریای جنوب ایران را «الخلیج الفارسی» و «بحر فارس» نامیده است.

تدوین و ارسال متن :محمد مشایخی

شنبه, 26 اسفند 1391 ساعت 15:12