فرهنگنامه موضوعی قرآن کریم / به اهتمام احمد خاتمی، تهران :دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،1383

بدون شک قرآن کریم یکی از گنجینه های عظیم اسلام است و تا کنون صدها کتاب در ترجمه،تفسیر، تاویل،تحقیق و تفحص آن به نگارش در آمده است و همچنین ترجمه قرآن به زبانهای مختلف دنیا و نیز تهیه فرهنگها و فهرستها و واژه نامه‏ها و کشف الایات‏ها و کشف المطالب ها همگی حکایت از عشق مسلمانان به قرآن و علاقه و نیاز پژوهشگران و اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان به این کتاب است و هر چه از این به بعد نوشته شود هنوز تازگی دارد چرا که یکی از معجزات این کتاب همین می باشد.

در زمینه تدوین فرهنگ های موضوعی در زبان فارسی خیلی کتب قدیمی وجود ندارد تا حدودی قدیم ترین فرهنگ موضوعی قرآن که آیات کریمه را بر اساس موضوع طبقه بندی کرده، تفصیل الایات از ژول لابوم فرانسوی است که بعدها توسط محمد فواد عبد الباقی به عربی و بعد توسط مرحوم الهی قمشه ای به فارسی در ایران به چاپ رسید بعدها کشف المطالب مرحوم محمد حسن صنیع الدوله معروف به اعتماد السلطنه و فهرست مطالب مرحوم دکتر محمود رامیار که برای اطلاع از موضوعات قرآنی و دست یابی به آنها فراهم آوردند را نباید از دیده ها پنهان داشت.

در سالهای اخیر نیز فروغ بی پایان از معادیخواه و فرهنگ موضوعی قرآن مجید یا الفهرس الموضوعی للقرآن الکریم کار مشترک کامران فانی و خرمشاهی که هر کدام سبک و سیاق خاص خود را دارد اما بعد از اینها مجموعه ای تحت عنوان فرهنگنامه قرآن کریم توسط سید احمد خاتمی به چاپ رسید که بر اساس موضوع آیات و سور طبقه بندی شده و به ترتیب حروف الفبا مدون شده است.

در این کتاب سعی شده است تا با مطالعه و تحقیق و تفحص در قرآن کریم و کتب تفاسیر و نیز مراجعه به فرهنگ های قرآنی و بهره مندی از پژوهش پژوهشگران موضوعات مندرج در قرآن، استخراج و پس از طبقه بندی به ترتیب حروف الفبا مرتب شود.

به گفته نویسنده کتاب از منابعی همچون تفسیر نمونه، تفسیر المیزان، و . . . . . . در ترجمه های آیات از ترجمه مرحوم الهی قمشه ای –فیض الاسلام و ترجمه دکتر فولادوند استفاده گردیده است.

آیات کریمه به صورت پیاپی و سور قرآنی به صورت کامل و جامع نیامده است. در بعضی مواقع که معانی مداخل برای بعضی از خوانندگان مشخص نبود توضیحاتی به صورت پاورقی در ذیل آنها آمده است .

در ابتدای کتاب فهرست مداخل آورده که همان فهرست مطالب می باشد.

جلد اول: از حرف آ – ت

جلد دوم : از حرف ث – ق

جلد سوم: از حرف ک – ی می‏باشد

در جلد اول تمام حروف الفبا همراه با ذکر صفحه در فهرست مداخل آورده است ولی تنها عیبی که می توان به فهرست داشت این است که درست است که فهرست تمام حروف الفبا در جلد اول آمده ولی مشخص نکرده که از کدام حرف یا صفحه جلد دوم و یا جلد سوم شروع می شود.

در حقیقت این کتاب بسیار روانتر و بهتر از کتاب تفصیل الایات نوشته شده ولی در بعضی موارد می توان گفت کتاب تفصیل الایات به موضوعات دید بهتری داشته است به عنوان مثال در کتاب فرهنگنامه موضوعی قرآن کریم کلمه اسراف که یکی از موضوعات بسیار مهم در اسلام است نیامده است ولی در کتاب تفصیل الایات به این موضوع پرداخته شده است. البته کتاب تفصیل الایات، در پایان کتاب، فهرست کتاب را آورده و موضوعات را به هیجده باب تقسیم نموده است و بعد فهرست الفبایی را به ترتیب شماره صفحه ذکر کرده است.

در این کتاب علاوه بر موضوعات اصلی که در فهرست مداخل ذکر شده، فهرست موضوعات فرعی را نیز در فهرستی با عنوان فهرست راهنما تنظیم نموده است.

با توجه به اینکه بعضی از اصطلاحات، اشخاص و اماکن و مفاهیم به صورت صریح در قرآن نیامده فهرستی الفبایی با عنوان فهرست راهنمای تکمیلی تنظیم و در برابر هر مدخل نام سوره و شماره آیه ذکر شده است.

خلاصه ای از شان نزول آیات قرآن کریم در پایان فرهنگنامه گنجانده شده است تا مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

در متن کتاب در ذیل هر موضوع آیه یا آیات مربوط به آن موضوع را هم به صورت عربی و هم به صورت ترجمه شده همراه با ذکر نام سوره و شماره آیه ذکر شده است. که یکی از کارهایبسیار مهم آیاتی است که با عنوانی خاص، مشهور و معروف است که بیشتر در مسابقات و پرسش و پاسخها پرسیده می شود مثلا آیه اکمال کدام است یا اینکه آیه تبلیغ یا آیه انفاق چیست که این منبع یکی از بهترین منابعی است که اینگونه آیات را به صورت الفبایی در ذیل کلمه آیه آورده است.

به هر حال این کتاب یکی از بهترین فهرستها و یکی از بهترین کتبی است که در زمینه علوم قرآنی به چاپ رسیده است و نویسنده زحمات زیادی را متحمل گردیده است. ولی از همه جالبتر اینکه این کتاب با این همه اهمیتش در کتاب مرجع شناسی اسلامی ( معرفی مهترین مراجع چاپی و الکترونیکی ) نوشته افشین موسوی چلک که در سال 1385 به چاپ رسیده است دیده نمی شود و به عنوان یکی از مراجع معرفی نگردیده است.

نویسنده کتاب پس از طبع این فرهنگنامه کتب دیگری تحت عنوان نگاهی به سوره الواقعه و الرحمن و همچنین کتاب فرهنگنامه موضوعی نهج البلاغه را به رشته تحریر درآورده است.

تدوین متن :جواد قاسمی زاده