آداب سفر در اسلام

کتاب مفاتیح‌الحیات از جمله آثار آیت‌الله جوادی آملی است که در آن جمعی از نویسندگان و پژوهشگران با نظارت ایشان به نقل احادیث و روایات در زمینه زندگی روزمره پرداخته‌اند. محققان در این کتاب با بررسی شش هزار حدیث کوشیده‌اند، احادیث را به صورت کاربردی برای استفاده عموم مردم و برای معنابخشی به زندگی انسانی و تصویر سبک زندگی اسلامی در ابعاد مختلف اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بگنجانند. تعامل انسان با خود، همنوعان، مردم و نظام اسلامی، حیوانات و خلقت زیست‌محیطی پنج محور اصلی مفاتیح الحیات است. بخشی از این کتاب به آداب سفر و حکمت و همیت سفر برای انسان پرداخته است. در ادامه بخش‌هایی از آن می‌آید.

اهمیت سفر

امیر مؤمنان (ع) می‌فرماید: مسافرت کنید که در آن پنچ فایده است: اندوه‌زدایی، درآمدزایی، دانش‌افزایی، ادب‌آموزی و همراهی با شرافتمند.

رسول خدا (ص) می‌فرماید: سه دعا بی‌تردید مستجاب است: دعای مظلوم، دعای مسافر و دعای پدر برای فرزندش.

حضرت علی (ع) می‌فرماید: شخص نباید به سفری رود که در آن بر دین و نمازش هراسان است.

آداب سفر

دعا و صدقه: حضرت رسول (ص) هنگامی که به سفر می‌رفت، چنین دعا می‌کرد: «اللهم إنی أعوذ بک من و عثاء السفر و کابة المنقلب و سوء المنظر فی أهل و المال و الولد»؛ خدایا از سختی سفر و اندوه دوری و سرگردانی و دربدری و بدمنظری درباره خاندان و مال و فرزند به تو پناه می‌برم.

در فقه الرضا (ع) آمده است که: هرگاه قصد سفر کردی خاندانت را گردآور و دو رکعت نماز گزار و خدا را تمجید کن و بر پیامبر درود فرست و دستانت را به دعا بلند کن و بگو: «اللهم انی استودعک الیوم دینی و نفسی و مالی و اهلی و ولدی و جمیع جیرانی و اخواننا المؤمنین الشاهد منا و الغائب عنا»؛ خدایا! من امروز دین و جان و مال و خاندان و فرزندان و همه همسایگان و برادران مؤمن حاضر و غایب را به تو می‌سپارم.

همچنین امام صادق (ع) می‌فرماید: سفرت را با صدقه آغاز کن و آیةالکرسی بخوان.

زمان سفر: رسول خدا (ص) می‌فرماید: شبانه مسافرت کنید، زیرا زمین آن گونه که پیموده می‌شود در روز طی نمی‌شود .۶ و ایشان از اینکه مردی شبانه از سفر نزد خانواده‌اش بازگردد نهی فرمود، مگر اینکه پیش‌تر آنها را خبردار کند.

امام صادق (ع) می‌فرماید: مسافر، روز شنبه مسافرت کند؛ حتی اگر سنگی در روز شنبه از کوهی فرو غلتد، خدا آن را به جایش بازگرداند.

سپس حضرت در ادامه فرمودند: از آداب و لوازم سفر، به همراه داشتن توشه فراوان و خوب و بخشش آن به همسفران است و نیز رازپوشی پس از سفر و شوخی‌هایی که موجب خشم خدا نباشد.

خداحافظی: رسول خدا (ص) می‌فرماید: هرگاه سفر می‌کنید با برادران دینی خود خداحافظی کنید، زیرا خدا در سایه دعای آنان برایتان برکت قرار می‌دهد.

دعای بدرقه: حضرت رسول (ص) هنگامی که جعفر طیار را به سوی حبشه بدرقه می‌کرد این کلمات را توشه راهش قرار داد: «اللهم الطف به فی تیسیر کل عسیر، فان تیسیر العسیر علیک یسیر، انّک علی کل شیء قدیر. اسئلک له الیسر و المعافاة الدائمه فی الدّنیا و الآخره؛ خدایا! در حل مشکلات و سختی‌ها به او عنایت کن، زیرا آسان ساختن سختی بر تو آسان است و تو بر هر چیزی توانایی. از تو برای او آسایش و عافیت دائم در دنیا و آخرت می‌خواهم».

هرگاه رسول خدا (ص) با مسافری وداع می‌کرد دست او را می‌گرفت و این چنین برایش دعا می‌کرد: «أحسن الله لک الصحابه و اکمل لک المعونه سهل لک الحزونه و قرّب لک البعید و کفاک المهم و حفظ لک دینک امانتک و خواتیم عملک و وجهک لکل خیر، علیک بتقوی الله استودع الله نفسک سر علی برکة الله عز و جل؛ خدا برای تو همراهی و مصاحبت را خوش و نیکو قرار دهد و به طور کامل تو را یاری کند و ناهمواری‌ها را برایت آسان سازد و دور را برایت نزدیک کند و نیازهایت را برآورد و امانت و دینت را حفظ کند و پایان کارت را نیکو کند تو را به هر خیری رهنمون سازد. بر تو باد به تقوای الهی خود را به خدا بسپار و به امید خدای بزرگ حرکت کن».

توقف کوتاه بین راه: پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: هرگاه به مسافرت می‌روید در منزلگاه‌ها توقفی کوتاه داشته باشید.

امام باقر (ع) می‌فرماید: هرگاه در زمین سرسبز و خرم سفر می‌کنید به آرامی سیر کنید و هرگاه زمین خشک و بی‌حاصل را می‌پیمایید به سرعت بگذرید.

تقسیم هزینه در سفر گروهی: رسول خدا (ص) می‌فرماید: از آداب سفر این است که همسفران هزینه سفر را پیشاپیش جدا و مشخص کنند که مایه آرامش خاطر و نیکخویی آن‌هاست.

هم‌سطحی همسفران به لحاظ مالی: حسین بن‌أبی‌علاء گوید: گروهی بیست و چند نفره از مؤمنان به قصد مکّه خارج شدیم و در میان راه، در هر منزلی که توقف می‌کردیم، برایشان گوسفندی می‌کشتم. وقتی به محضر امام صادق (ع) رسیدم فرمود: ای حسین! تو مؤمنان را خوار کردی! عرض کردم: از چنین کاری به خدا پناه می‌برم. فرمود: به من خبر رسید که تو در هر منزلگاهی برای آن‌ها گوسفندی می‌کشتی؟ گفتم: من جز خدا مقصودی نداشتم. فرمود: مگر نمی‌دانستی که برخی از آنان هم دوست داشتند کار تو را انجام دهند ولی توان مالی نداشتند و این، موجب شد که او نزد خود احساس خواری کند؟ گفت: از خدا مغفرت می‌طلبم و تکرار نمی‌کنم.

نکته: ببان این‌گونه احادیث این است که در صورت امکان، هرکسی با هم‌سطح اقتصادی خود سفر کند.

سوغات: امام صادق (ع) می‌فرماید: هنگام بازگشت از سفر برای خانواده خود سوغات بیاورید؛ هرچند قطعه سنگی باشد.

لزوم همسفر

رسول خدا (ص) می‌فرماید: همسفرت را بیاب و بشناس؛ آن‌گاه سفر کن.

حضرت رسول (ص) در وصیتش به علی (ع) فرمود: ای علی! به تنهایی سفر نکن، چرا که شیطان، همراه تنهاست.

پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: بدترین مردم کسانی‌اند که به تنهایی سفر کنند.

امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: با کسی مسافرت نکن که برای تو به اندازه‌ای که تو برای او ارزش قائل هستی احترام نمی‌بیند.

امام باقر (ع) می‌فرماید: با هم‌سطح خود همسفر شو، زیرا سفر با کسی که هزینه تو را می‌دهد مایه خواری مؤمن است.

امام صادق (ع) می‌فرماید: با کسی مسافرت کن که او مایه زینت تو باشد؛ نه اینکه تو مایه زینت او باشی.

امام صادق (ع) می‌فرماید: همسفرانی برگزینید که دخل و خرجشان با شما همسانی داشته باشد تا خوار نشوید.

دید و بازدید مسافر

رسول خدا (ص) می‌فرماید: بر مسلمان است که هرگاه قصد سفر کرد دوستانش را خبر کند و بر دوستان اوست که هرگاه از سفر بازگشت به دیدارش روند.

امام حسن عسکری (ع) به نقل از پدران بزرگوارش می‌فرماید: هنگامی که جعفربن‌ابی‌طالب از حبشه آمد رسول خدا (ص) به احترامش برخاست و دوازده گام از او استقبال و با وی معانقه کرد و میان چشمانش را بوسید و از خوشحالی دیدارش اشک شوق ریخت.

رسول خدا (ص) می‌فرماید: سفر پاره‌ای از عذاب است پس هرگاه سفر پایان یافت زود نزد خانواده خود بازگردید.

هرگاه رسول خدا (ص) از سفری باز می‌گشت به دیدار امام حسن و حسین (ع) می‌رفت و آنان را در آغوش می‌کشید.

توصیه‌های لقمان درباره سفر

در کتاب مکارم الاخلاق آمده است که امام صادق (ع) می‌فرماید: لقمان به پسرش گفت: هرگاه با گروهی مسافرت کردی درباره کار خود و آنان بیشتر با آنان مشورت کن. بسیار به رویشان لبخند بزن. از توشه‌ات به ایشان ببخش. دعوتشان را بپذیر، به یاری آنان بشتاب، سکوت طولانی، نماز بسیار و سخاوتمندی را پیشه خودساز، به حق گواهشان باش. هرگاه دیدی همسفران می‌روند با ایشان برو. هرگاه دیدی کار می‌کنند با آنان کار کن. هرگاه صدقه و قرضی دادند تو هم شریک آنان شو. از کسی که از تو بزرگ‌تر است حرف‌شنوی داشته باش. هرگاه به تو فرمانی دادند و از تو چیزی خواستند اجابت کن و مخالفت نکن، چرا که «نه» گفتن درماندگی و پستی است.
منبع : مفاتیح الحیات، جوادی آملی