- ماه مبارک رجب؛ ماه خدا

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، این ماه را ماه خدا خوانده و فرموده است هر که یک روز از ماه رجب را روزه بدارد خشنودی خدا را به دست می آورد و غضب خدا را از خود دور می کند و دری از درهای دوزخ را به روی خود می بندد. رجب نام نهری است در بهشت که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است و آن که یک روز ماه رجب را روزه بدارد، از این نهر خواهد آشامید.[1]

امام صادق علیه السلام وقتی دانست که یکی از شیعیان، هیچ روزی از ماه رجب را روزه نگرفته، به او فرمود: آن قدر ثواب از تو فوت شده که مقدار آن را جز خدا کسی نمی داند! روزه دارِ این ماه  حتی یک روز  از سکرات و سختی های مرگ و بعد از مرگ و از عذاب قبر ایمن می گردد، به آسانی از صراط می گذرد و آن که سه روز از این ماه را روزه بدارد، از ترس بزرگ روز قیامت و از شدّت ها و هول های آن روز ایمن گردد.[2]

همچنین در آسمان هفتم فرشته ای است که آن را «داعی» نامند. هنگامی که ماه رجب از راه می رسد، این فرشته در همه شبهای این ماه، می گوید: «خوشا به حال تسبیح کنندگان خدا! خوشا به حال فرمانبرداران خدا! خداوند متعال می فرماید: همنشین کسی هستم که با من همنشینی کند، فرمانبردار کسی هستم که فرمانبردارم باشد و بخشنده خواهانِ بخشایش هستم. ماه، ماهِ من و بنده، بنده من و رحمت، رحمت من است. هر کس در این ماه مرا بخواند او را پاسخ می گویم و هر کس از من بخواهد به او می دهم. هر کس از من هدایت بخواهد او را هدایت کنم. این ماه را رشته ای بین خود و بندگانم قرار دادم که هر کس آن را بگیرد، به من می رسد.»[3]

در این ماه، زیارت امام هشتم علیه السلام (مفاتیح الجنان، در اعمال ماه رجب) و نیز عمره بسیار ثواب دارد.[4]

شب جمعه اول ماه رجب را «لیلة الرغائب » می نامند. از حضرت رسول صلی الله علیه وآله، برای آن نماز نقل شده که بسیار فضیلت دارد، چنان که گناهان بسیار به سبب آن آمرزیده شود و آن نمازدر شب اول قبر، در صورت جوانی بسیار زیبا و خوش منظر و خوش صحبت بر او وارد شود و غم و اندوه از دلش بزداید و مونس او در قبر باشد. چگونگی این نماز به تفصیل در کتابهای دعا آمده است.[5]

تولد امام محمدباقر علیه السلام در اولین روز این ماه، شرافت بیشتری به این ایام بخشیده است بندگان صالح خدا در سه روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب به اعتکاف می نشینند و اگر توفیقی داشته باشند، عمل «ام داود» را نیز در روز پانزدهم به جای می آورند. که شرح مفصل آن و نیز دیگر ادعیه و اعمال ماه رجب را می توان در کتاب شریف مفاتیح الجنان یافت و مطالعه کرد.

روز بیست و هفتم این ماه نیز از اعیاد عظیم است و روزی است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله در آن روز به رسالت مبعوث گردید و جبرئیل به پیامبری بر آن حضرت نازل گردید.

2- ماه شعبان، ماه پیامبر صلی الله علیه و آله

حضرت رسول(ص) ماه شریف شعبان را روزه می داشت و به ماه رمضان وصل می کرد و می فرمود شعبان ماه من است، هر که یک روز از ماه مرا روزه بدارد، بهشت بر او واجب شود. و امام زین العابدین علیه السلام در این ماه، در جمع اصحاب خود می فرمود: برای محبّت پیغمبر خود و تقرّب به سوی پروردگار، این ماه را روزه بدارید تا در روز قیامت، کرامت خدا شامل حالتان گردد و بهشت از آن شما گردد.[6]

در این ماه چشم جهان و جهانیان به دیدار سه مولود از خاندان نبوت و امامت روشن گردید: روز سوم و لایت با سعادت امام حسین علیه السلام، روز چهارم، ولادت حضرت اباالفضل العباس و روز پنجم ولادت امام سجاد علیه السلام و روز نیمه شعبان، روز تولد امام دوازدهم امامنا المهدی حضرت حجة بن الحسن علیه السلام است. این ماه، ماه شادی اهلبیت است و ماه جشن شیعیان. هم به مناسبت اعیاد بزرگی که به روزهای ماه شعبان زیبایی و نور بخشیده و هم به آن دلیل که مژده ماه خدا، ماه مبارک رمضان را با خود دارد.

ماه شعبان را ماه استغفار نامیده اند و از ذکرهای هر روز این ماه استغفار است.[7] شاید بدان دلیل که دل از زنگارها پاک گردد و جلا یابد تا شایسته دریافت نورِ قرآن در ماه مبارک رمضان گردد؛ چنان که پنج شنبه های این ماه، در آسمانها چراغانی است و فرشتگان برای روزه داران این روزها، تقاضای عفو و مغفرت دارند و از خداوند می خواهند تا دعای روزه داران را به اجابت برساند.[8]

صلوات هر روزه شعبانیه دریای ژرف از معارف الهی، و مناجات شعبانیه، مناجاتی بی بدیل برای سالکان و رهپویان راه توحید و ولایت است؛ مناجاتی که همه ائمه آن را می خوانده اند وبه آن التزام داشته اند.[9] مضامین عالی و بلند این مناجات، دستِ فرد مناجات کننده را می گیرد و تا اوج نور و زیبایی می برد.

شب نیمه شعبان، بعد از لیلة القدر، برترین شب سال شمرده شده و خداوند درخواست بندگانش را رد نمی کند و احیای آن و خواندن زیارت امام حسین علیه السلام و دعای کمیل، بسیار سفارش شده است.

از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمودند: هر که سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به ماه مبارک رمضان وصل کند، خداوند ثواب روزه دو ماه متوالی برای او بنویسد. همچنین ایشان در جمعه آخر ماه رمضان، این گونه به اباصلت و به دیگر شیعیان رهنمود می دهند:

 ای اباصلت، بیشتر ماه شعبان گذشت و این جمعه آخر آن است. پس تقصیرها و کوتاهی های گذشته را در آنچه از این ماه مانده است تلافی کن.... بسیار دعا و استغفار کن و قرآن مجید رابسیار تلاوت نما و از گناهان خود توبه کن، تا به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان پاک و خالص شده باشی. و هر دَین و امانتی داری ادا نما و کینه از هر کسی داری از دل بیرون کن و ترک گناه کن و در امور پنهان و آشکار بر خدا توکل کن، که هر کس که بر خدا توکل کند، خداوند امور او را کفایت می کند... به درستی که خداوند در این ماه، به حرمت ماه مبارک رمضان بنده های بسیاری را از آتش دوزخ آزاد می گرداند.[10]

3- ماه مبارک رمضان؛ بهترین ماه خدا

با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، سفره های میهمانی خدا پهن می گردد و آنان که توانسته اند از دو فرصت ماه رجب و شعبان استفاده کنند و خود را لایق و شایسته حضور بر سر این مهمانی نمایند، از شادی سر از پا نمی شناسند. ماه تلاوت قرآن، ماه شب زنده داری، ماه نماز، ماه مناجات با خدا، ماه توبه و ماه ضیافت الهی فرا رسیده و خوشا به حال آنان که با خودسازی و تهذیب نفس، توانایی شب زنده داری و قرائت یک یا چند جزء قرآن و مناجات سحر و دعای ابوحمزه را پیدا کرده اند. و خوشا به حال آنان که در این ماه همانند دو ماه قبل، و بیشتر، توفیق صدقه دادن و کمک به نیازمندان را دارند.

بندگان شایسته حق دو ماه را تمرین کردند تا به ماه مبارک رمضان برسند و اکنون تلاش خود را چند برابر می کنند تا توفیق درک شب قدر را بیابند و پاداش خود را از میزبان بزرگ ضیافت الهی دریافت دارند. اینان در شبهای قدر، به یاد مظلومیت های شهید محراب و شهید شب قدر، امام عارفان و امام شب زنده داران، به سوگ می نشینند و از حضرتش تقاضای شفاعت دارند.

4- سیره عالمان دین در سه ماه رجب، شعبان و رمضان

عالمان راستین کوشیده اند تا سطر به سطر خطبه حضرت رسول را در آخرین روزهای ماه شعبان که درباره ماه مبارک رمضان بیان داشته اند به گوش جان بشنوند و از خداوند توفیق عمل بدان را بخواهند. در اینجا، سیره عبادی برخی از بزرگان حوزه های علمیه را به اختصار بیان می داریم.

امام خمینی (ره ) هیچ گاه از اذکار و نوافل و مستحبات غافل نمی ماند و حتی در حال قدم زدن ذکر می گفت و زیارت می خواند. روزانه چند نوبت قرآن می خواند.... در ماه مبارک رمضان هر روزده جزء قرآن می خواند، یعنی در هر سه روز یک ختم قرآن داشتند. برنامه عبادی ایشان در ماه رمضان این بود که شب تا صبح بیدار بودند و بعد از نماز صبح استراحت می کردند. در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف، جز در موارد استثنائی، برنامه زیارت هر شبه ایشان ترک نشد. در اغلب ایام زیارتی، در کنار قبر امام حسین علیه السلام بودند و دهه عاشورا را هر روز زیارت عاشورای معروف را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن می خواندند. به تهجّد و سحرخیزی، فراوان اهمیّت می داد و در ماه رمضان در هوای 50 درجه گرمای نجف با آن سن و سال و ضعف مفرط روزه می گرفت و تا نماز مغرب و عشا را همراه با نوافل به جا نمی آورد، افطار نمی کرد.[11]

میرزای شیرازی بزرگ، آن مرجع شجاع آگاه، درهم کوبنده دستگاه بیگانگان و نجات دهنده ملت ایران، بیشتر آیات قرآن را حفظ بود. همچنین دعاهای ماه مبارک رمضان را و دعاهایی را که در دیگر اوقات قرائت می کرد و زیارتهایی را که در حرم امامان می خواند. در حرمها کتابدعا با خود نمی برد، امّا مدتی دراز دعا و زیارت می خواند و چون رقیق القلب بود، بسیارمی گریست، آن هم با صدای بلند.[12]

حاج محمدابراهیم کلباسی، از شاگردان بحرالعلوم، یک سال شب تا صبح بیدار ماند و عبادت کرد تا بتواند شب قدر را درک کند![13]

یکی از خصوصیات شهید حاج آقا مصطفی خمینی این بود که در زیارتهای مخصوصه امام حسین علیه السلام (اول و نیمه رجب، نیمه شعبان، اربعین، عرفه) که مردم از نجف به کربلا پیاده می رفتند، ایشان نیز همراه آنان پیاده به کربلا می رفت. در بین راه با توجه دعای توسل رامی خواند. همچنین مقیّد بود که در مجالس روضه شرکت و گاه تنها مستمع برخی جلسات روضه، خود ایشان بود.[14]

در احوال آخوند خراسانی آورده اند که ایشان در دو وقت صبح و مغرب نماز به جماعت می گزارد، الاّ در ماه مبارک رمضان که هر سه وقت نماز را به جماعت ادا می نمود و نوافل شبانه روزی از آن جناب فوت نمی شد.

مرحوم سید صدرالدین عاملی اصفهانی، بَکّاء و کثیر المناجات بود. شبی از شبهای ماه رمضان داخل حرم امیرالمؤمنین علیه السلام شد. بعد از زیارت، پشت سر مقدس نشست و شروع کرد به خواندن دعای ابوحمزه. همین که کلمه «الهی لا تؤذِّبْنی بعقوبتک » را به زبان آورد، گریه او را گرفت و پیوسته این کلمه را مکرر کرد و گریه کرد تا غش کرد و او را از حرم بیرون بردند.

شیخ مفید شبها جز اندکی نمی خوابید و باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می گذرانید.

یکی از رهبران جنبش مشروطه، حاج میرزا حسین خلیلی است. وی که اخلاقی نیکو و نفسی کریم و دستی باز و محضری خوش و شمایلی زیبا داشت، در همه سالها دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد کوفه معتکف بود و در بین الطلوعین زیارت عاشورا از او ترک نمی شد و در اغلب زیارات مخصوصه، از نجف تا کربلا را پیاده می پیمود.
منبع : مربیان » تابستان 1388 - شماره 32 , نصیری، محمد

علامه سید محمدحسین طباطبایی، مراحلی از سیر و سلوک را پیموده بود. وی اهل ذکر و دعا و مناجات بود. در بین راه غالباً ذکر خدا بر لب داشت. در جلسات، وقتی جلسه به سکوت می کشید، لبهای استاد به ذکر خدا حرکت می کرد. به نوافل مقید بود. گاه در بین راه نمازهای نافله را می خواند.

شبهای ماه مبارک را تا صبح بیدار بود. مقداری مطالعه می کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن ونماز و اذکار مشغول بود. در قم هفته ای حداقل یک بار به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها مشرف می شد و در تابستان غالباً به زیارت حضرت رضا علیه السلام می شتافت و شبها به حرم مشرف می شد و در بالای سر می نشست و با حال خضوع به زیارت و دعا می پرداخت.

از جمله صفات این مرد بزرگ روحانی، علاقه فراوان او به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود و فعالیتهای شبانه روزی علمی، او را از توسل و عرض ادب به پیشگاه مقام رسالت و ولایت بازنمی داشت و موفقیت خویش را مرهون همین توسلات می دانست.[15]

 چند دستورالعمل از عالمان عارف و عارفان واصل

سه ماه مبارک رجب و شعبان و رمضان بهترین ایام برای خودسازی است و خوب است علاوه بر رهنمودهای قرآن کریم و روایات شریف، نگاهی هم به توصیه ها و دستورالعمل های کسانی بیندازیم که خود عمری در اقیانوس معارف الهی غوطه خورده و به پیچ و خم و پستی و بلندی ماه آشنا هستند. آنان می توانند راههای میان بُر را به ما نشان دهند و حاصل گاه بیش از نیم قرن تحصیل علوم و مجاهده با نفس خود را به رایگان در اختیار ما بگذارند. و البته بهترین زمان برای عمل به این سفارش و دستورالعملهای طلایی و برتر از طلا، همانا ماههای رجب وشعبان و رمضان المبارک است. اگرچه می توان همه این مواعظ و توصیه ها را در یکی ازنامه های عارف واصل، حضرت آیه الله العظمی بهجت فومنی(ره) خلاصه کرد؛ آنجا که درپاسخ افرادی که به وی نامه نوشته و از ایشان تقاضای موعظه کرده بودند، مرقوم می دارند:

آقایانی که طالب مواعظ هستند، از ایشان سؤال می شود: آیا به مواعظی که تا حال شنیده اید، عملکرده اید یا نه؟ آیا می دانید که هر کس به معلومات خود عمل کرد، خداوند مجهولات او را معلوم می فرماید؟ آیا اگر عمل به معلومات  اختیاراً  ننماید، شایسته است توقع زیادتی معلومات؟...

آیا جواب این سؤالها از قرآن کریم «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (عنکبوت: 69) و ازکلام معصوم علیهم السلام «منْ عَمِلَ بِما عَلِمَ وَرَّثَه الله علمَ ما لَمْ یُعلم»[16] [روشن نمی شود].

... خداوند توفیق مرحمت فرماید که آنچه را می دانیم زیر پا نگذاریم و در آنچه نمی دانیمتوقف و احتیاط نماییم.[17]

امّا باز برای تذکّر، چند دستورالعمل از بزرگان علم و عرفان ناب اسلامی تقدیم می گرددتا در این ماههای مبارک از آنها استفاده نماییم.

آیت الله حسن زاده آملی:

ذکر «یا حیّ یا قیوم یا مَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَنت» موجب صفای باطن و حیات دل است و در بسیار گفتن و مداومت آن فواید بسیار. چه فایده از این بیشتر که آدمی به یاد دوست باشد؟

دوست بگو دوست بگو دوست دوست

تا نگری هر چه بود اوست اوست

... ذکر شریف «لاَّ إِلهَ إِلاَّ أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنی کنتُ مِنَ الظالِمِینَ. » (انبیاء: 87) معروف به ذکر یونسی است که حضرت ذوالنون، یونس علیه السلام، به این ذکر از غم نجات یافت.

... امام صادق علیه السلام فرمود: «در شگفتم از کسی که اندوهی به او دست می دهد و غمی به او روی آورد و به این کریمه (ذکر شریف یونسی) پناه نبرد![18]

علاّمه طباطبایی:

ایشان در پاسخ جوانی که از ایشان دستورالعملی برای تسلّط بر نفس خواسته بود، چنین می نگارد:

برای موفق شدن و رسیدن به منظوری که در پشت ورقه مرقوم داشته اید [تسلط بر نفسِسرکش] لازم است همتی برآورده و توبه نموده، به مراقبه و محاسبه بپردازید؛ بر این نحو: هرروزه طرف صبح که از خواب بیدار می شوید، قصد جدّی کنید که هر عملی پیش آید، رضای خدا  عز اسمه  را مراعات خواهم کرد. آن وقت در هر کاری که می خواهید انجام دهید، نفع آخرت را منظور خواهید داشت، به طوری که اگر نفع اخروی نداشته باشد، انجام نخواهید داد، هر چه باشد. و همین حال را تا شب، وقت خواب ادامه خواهید داد.

وقت خواب، چهار  پنج دقیقه ای در کارهایی که روز انجام داده اید فکر کرده، یکی یکی از نظر خواهید گذرانید. هرکدام مطابق رضای خدا انجام یافته، شکر کنید و هر کدام تخلف شده استغفار کنید و این رویّه را هر روز ادامه دهید. این روش... کلید نجات و رستگاری است. و هرشب، پیش از خواب توانستید سور مسبّحات یعنی سوره های حدید و حشر و صف و جمعه و تغابن را بخوانید و اگر نتوانستید، تنها سوره حشر را بخوانید....[19]

آیت الله سید علی قاضی طباطبایی:

«... شما را سفارش می کنم به این که نمازهایتان را در بهترین و با فضیلت ترین اوقات به جا بیاورید و آن نمازها با نوافل، 51 رکعت است. پس اگر نتوانستید، 44 رکعت بخوانید و اگر مشغله های دنیوی نگذاشت آنها را به جا آورید، حداقل نماز اوّابین [هشت رکعت به هنگام زوال] را بخوانید.

امّا نماز شب؛ پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست، و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد، در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند! و ما نشنیدیم کهاحدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب.

... بر شما باد به قرائت قرآن کریم در شب با صدای زیبا و غم انگیز، پس آن نوشیدنی وشراب مؤمنان است.... بعد از نمازهای واجب تسبیح فاطمه زهرا علیهم السلام ترک نشود. همانا آن از ذکر کبیر به شمار می آید، و قرائت زیارت جامعه معروف در هر روز جمعه.»[20]

ملا حسینقلی همدانی:

«... البته البته از غذای حرام فرار کن! مخور مگر حلال! غذا را کم بخور، یعنی زیاده بر حاجت بُنیه مخور. نه چندان بخور که تو را سنگین کند و از عمل بازدارد و نه چندان کم بخور که ضعف بیاورد و به سبب ضعف از عبادت مانع شود. و هر قدر بتوانی روزه بگیر، به شرطی که شب، جای روز را پر نکنی!

... و بایست به نماز، ایستادن بنده در حضور مولای جلیل با گردن کج و قلب خاضع و خاشع و بعد از فریضه صبح هفتاد مرتبه استغفار و صد مرتبه کلمه طیبه توحید [لا اِله الاّ الله] و دعای صباح مشهور را بخوان، و تسبیح سیده نساء را بعد از فریضه ترک مکن و هر روز هر قدر بتوانی، لااقل یک جزء قرآن با احترام و وضو و خشوع بخوان و در بین خواندن حرف مزن، مگر در مقام ضرورت و در وقت خواب شهادت را بخوان و آیت الکرسی و یک مرتبه فاتحه و چهار مرتبه سوره توحید و پانزده مرتبه سوره قدر و آیه «شهد الله» (ال عمران: 18) بخوان و استغفار هم مناسب است، و اگر بعضی اوقات بتوانی سوره مبارکه توحید را صد مرتبه بخوانی بسیار خوب است و از یاد مرگ غافل مشو. و دست بر گونه راست گذاشته به طرف راست با یاد خدا بخواب. واز وصیت کردن غافل مشو و ذکر مبارک یونسی را هر قدر بخوانی و در هر وقت بسیار بگو.... وهمه اینها با ترک معاصی خوب است.[21]

آیت الله شیخ حسنعلی اصفهانی:

... اگر انسان به وظایف خود عمل کند، خداوند مطالب را در هر وقت و هر جا که باشد، به اومی رساند. در باطن نماز تعمّق نمایید و رساله «اسرار الصلوة» را که از شهید اول است به دست آورید و قدری در آن نظر نمایید. همچنین در قرآن تأمل کنید و از مناجات خمس عشره هر روز صبح یکی را بخوانید. وقتی به اتمام رسید، از اول شروع کنید....

عمده نظر در دو مطلب است: یکی غذای حلال، دوم توجه در نماز و اصلاح آن. اگر این دو درست باشد، باقی درست است.[22]

از خداوند متعال توفیق شناخت وظایف و عمل بدانها را خواستاریم.

منابع

1- اصول کافی، کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش.

2- بیدادگران اقالیم قبله، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.

3- فواید الرضویه، شیخ عباس قمی، کتابخانه مرکزی.

4- گزیده سیمای فرزانگان، رضا مختاری، بوستان کتاب قم.

5- المراقبات، میرزا جوادآقا ملکی تبریزی، مؤسسه دارالاعتصام.

6- المصباح، الکفعمی، نشر رضی، قم، 1405 ق.

7- مصباح المتهجد، شیخ طوسی، مؤسسه فقه الشیعه، بیروت، 1411 ق.

8- نامه ها بر نامه ها، علامه حسن زاده آملی، نشر قیام، قم، 1373 ش.

9- نشان از بی نشان ها، علی مقدادی اصفهانی، نشر جمهوری، 1372 ش.

پی نوشت ها